1957-yilda bir guruh geologlar vertolyotdan bo‘rilarni otib tashlash uchun Ustyurt sahrosiga (Turkmaniston bilan Qoraqalpog‘iston chegarasida, Sariqamish ko‘li atroflarida) ovga chiqadi. Geologlar bo‘ri to‘dasiga quvib yetib oladi, ammo qochayotgan hayvonlar orasida taxminan besh yoshli bolaning ham yugurib ketayotganini ko‘rib hayratdan qotib qoladi. Bola ham bo‘rilar bilan birga osmondagi dushmandan qochib qutulishga harakat qilar edi.

Odamlar bolani har tomonlama qutqarishga qaror qilishadi va barcha bo‘rilarni otib tashlab, vertolyotni yerga qo‘ndirib, uni ushlashga harakat qilishadi. Lekin bolani tutish oson bo‘lmaydi. U xuddi bo‘ri bolasi kabi irillab yaqinlashganni tishlab, tepar edi. Geologlar amallab tutib, bolani birinchi navbatda, shifokorlarga yetkazishadi. Kichkina bolaning bo‘rilar orasiga qanday qilib tushib qolgani va ota-onasi kim bo‘lgani noma’lum edi. Kasalxonada unga oligofreniya tashxisi qo‘yiladi va Toshovuz ruhiy kasalliklar shifoxonasiga yotqiziladi.

Shundan keyin uning uchun odamlar turmushiga ko‘nikishdek juda qiyin va fojiali turmush boshlandi. Bolaga Juma Jumayev deb ism qo‘yilib, insoniy odatlarni o‘rgatishga kirishiladi. Juma bo‘riga o‘xshab to‘rt oyoqlab harakat qilar edi, shu bois tizzalari va kaftlarida qadoqlar paydo bo‘ldi.

U asta-sekin yurishni, ichishni va ovqatlanishni, keyinroq tishlarini yuvish, sochlarini tarash, hojatxonadan foydalanish va hattoki shaxmat o‘ynashni ham o‘rgandi. Ba’zi shifokor-ayollar kichkina bolaga rahmi kelib, uylaridan har xil pishiriqlar keltirib, ovqatlantirib turishdi, kiyimlarini yuvishdi.

O‘n besh yoshida Juma yozishni, o‘qishni, keyin esa bo‘rilar bilan qanday yashaganligini aytib berishni o‘rgandi. Jumaning so‘zlariga ko‘ra, bo‘rilar unga odamlar kabi munosabatda bo‘lishgan, unga oziq-ovqat va boshpana berishgan, odamlar esa aksincha uning “oilasini“ yakson qilib, vahshiylar kabi munosabatda bo‘lgan. U odamlar onasini, otasini, aka-uka va opa-singillarini (bo‘rilarni) o‘ldirishganini ko‘zlarida yosh bilan aytib, barmog‘i bilan osmonga ishora qilgan, ya’ni yuqoridan otib o‘ldirishganini tushuntirgan.

Shundan keyin Jumani bir kasalxonadan ikkinchisiga tinmasdan ko‘chirib turishdi. U Toshovuzdan Ashxobodga, so‘ng Ashxobod yaqinidagi tog‘lar orasidagi Kalininskiy qishlog‘iga ko‘chib o‘tdi. Bu yerda, tog‘lar orasida moxovlar ham saqlanar edi. Juma, shuningdek, uran koni bilan tanilgan Qizilqoya (Krasnovodsk viloyati)ga ham yuborildi. O‘sha vaqtlarda turkmanistonlik kinorejissyorlar bu dahshatli joy haqida gapirishga harakat qilishdi, ammo ularga bunday qilish taqiqlandi.

90-yillarning boshlarida ommaviy axborot vositalarida turkmanistonlik Maugli haqida ma’lumot paydo bo‘lgandan so‘ng Moskvadan “Moskovskiy komsomolets“ gazetasi, “Ogonyok“ jurnali kabi yirik nashrlarning jurnalistlari u haqida material tayyorlash uchun Turkmanistonga tashrif buyurdi. ORTning “Vzglyad” dasturi boshlovchisi Vlad Listev Juma Jumayev haqida ko‘rsatuv tayyorlab, uning mashhurligini yanada oshirdi.

Jurnalistlar Jumani hayvonot bog‘iga olib borib, qafasda o‘tirgan bo‘rilarni ko‘rsatishardi. Vlad Listevning so‘zlariga ko‘ra, Juma qafasdagi bo‘rilarni ko‘rganida judayam hayajonlangan va uzoq vaqtgacha gapira olmay, bo‘rilar qafasiga kirishga jon-jahdi bilan uringan.

 1992 yilda Jumani Ashxobodga olib kelishganida, rejissyor Bulat Mansurov undan onasining rasmini chizishni iltimos qiladi. Ammo Jumayev bo‘rini chizib beradi. Juma yomon gapirganiga qaramay, unga nima deyilganini juda yaxshi tushungan. Mansurov: “Juma, mana bu bo‘ri“ desa, u shunchaki jilmayib qo‘yib, ko‘zlarida yosh bilan “Bu – onam” deb javob bergan.

 Ushbu suhbatdan keyin rejissyor Bulat Mansurov “Turkman Mauglisi” nomli filmni suratga olishga qaror qiladi, lekin bir necha materiallar olganidan keyin unga taqiq qo‘yiladi.

Juma 37 yoshida pasport va nafaqaga chiqish huquqini oladi, lekin umrining oxirigacha ruhiy kasalliklar shifoxonasidan chiqa olmaydi.

Jumaning navbatdagi joyi, avvalgi uran konlarida joylashgan Krasnovodskdan 300 kilometr uzoqlikdagi Qizilqoya tumani ruhiy kasalliklar shifoxonasi bo‘ldi. Bu joyda nurlanish kuchli edi.

Moskvadan kelgan psixiatr shifokor shaxsan o‘zi nurlanish bor-yo‘qligini tekshirish uchun shaxtalarning biriga tushadi, lekin shundan keyingi qolgan 3 yil umrini o‘zi shifoxonada o‘tkazadi.

 Kasalxonaning yangi bosh shifokori lavozimiga tayinlangan Mishenko Vladimir Panfilovich o‘z xizmatini birinchi navbatda shifoxona joylashgan butun hududni dozimetr bilan o‘lchashdan boshlagan. Keyin u o‘z bemorlari uchun xavfsiz yangi joydan shifoxona izlashni talab qiladi. Lekin, ko‘p o‘tmay u ham sirli ravishda o‘lim topadi.

Shundan so‘ng Juma maxsus maktab-internatga o‘tkaziladi. Jurnalistlarning oxirgi intervyusi 1996 yilda bo‘lib o‘tgan, shundan keyin kasalxona eshiklari hamma uchun batamom yopiladi va Juma haqidagi ma’lumotlar to‘liq maxfiy bo‘lib qoladi. Uning keyingi hayoti qanday kechgani qorong‘i. Qachon va qanday sharoitda vafot etgani noma’lum.

Ta’kidlash kerakki, Juma dunyodagi boshqa Mauglilarga nisbatan ko‘proq umr ko‘rdi. Boshqalar 40 yoshgacha hayot bo‘lgan bo‘lsa, Juma taxminan 50 yil yashagan. Lekin u bo‘rilar bilan taxminan 5 yil va odamlar bilan 40 yildan ortiq yashaganiga qaramay, odamlar jamiyatini tushuna olmasdan ketdi. Juma Jumayev fenomeni fan uchun ham yangi kashfiyot hisoblanadi. Uning ismi ilmiy adabiyotlarga ham kiritildi.

 – Ustyurtdagi Mauglini, ya’ni Jumani Qoraqalpog‘iston hududida, ya’ni Sariqamish ko‘li atroflarida tutishgan, – deydi qoraqalpog‘istonlik yozuvchi O‘mirbay O‘teo‘liyev. – Men Ustyurtdagi cho‘ponlardan bu voqeani ko‘p eshitganman. Bo‘rilarda juda ko‘p karomat bor.

*Suratda – Juma Jumayev. 1990 yil boshlari. Qizilqoya ruhiy kasalliklar shifoxonasi. Turkmaniston.

Suratni “Rodina” jurnali muxbiri Yuriy Kozirev olgan.

Yesimxon Qanoatov