O‘zbek tili, adabiyoti va folklori institutida tuzilgan ishchi guruh O‘zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi Qonuniga o‘zgartirishlar kiritish haqida»gi Qonuni loyihasini ishlab chiqdi.

Biz o‘z tahlillarimizni keltirishdan avval ushbu qonunga ilova qilingan takomillashtirilgan alifboni keltirib o‘tamiz:

Agar qonun loyihasiga ilova qilingan takomillashtirilgan alifboga e’tibor berilsa, unda 3 xil o‘zgarish qilinganligi ma’lum bo‘ladi.

Ulardan birinchisi – yozilishi murakkab o‘, g‘ harflarining soddalashtirilgani – bir klaviatura tugmasini bosish bilan yoziladigan shakllar tanlanganligi oydinlashadi. Chunki amaldagi alifboda o‘, g‘ harflarini yozish uchun dastlab o harfi yoziladi, keyin probel (bo‘shliq) tashlanadi, so‘ng tutuq belgisi bosilsa, tutuq belgisiningtepaga qaragan shakli – ’ belgici yuzaga keladi, undan so‘ng kursorni shu belgining chap tomoniga olib o‘tiladi, undan keyin probel (bo‘shliq) olib tashlanadi va, nihoyat, kursorni o‘ yoki g‘ harfidan keyinga o‘tkazish lozim bo‘lar edi.

Takomillashtirilgan alifboda ushbu harflar o va g harflari ustiga qo‘yilgan chiziq qo‘yish bilan – bir klaviatura tugmasini bosish bilan yoziladi. Alifbo loyihasi mualliflarining tushuntirishicha, tanlangan harflar uchun yunikod olish ham mumkin.

Ikkinchi o‘zgarish sifatida sh va ch harfiy birikmalarini bir harf holiga keltirilgani bo‘lib, bu o‘zgarishni ham bir tovush – bir harf tamoyiliga asoslanganligi uchun ma’qullaymiz, qolaversa, amaldagi harflarning shaklan ixchamlashgani natijasida ancha-muncha hajm tejalishi mumkin. Shu bilan birga, «Imlo qoidalari»dagi ayrim istisnolar bartaraf bo‘ladi. Jumladan, mo‘jiza, mo‘tabar so‘zlarida m tovushidan keyingi unli tovushni cho‘ziq aytsak ham tutuq belgisining qo‘yilmasligi, Is’hoq, as’hob so‘zlaridagi yonma-yon keladigan s va h harflarini sh deb o‘qilmaslik uchun tutuq belgisi qo‘yilishi kabi ortiqcha qoidalardan qutuladigan bo‘ldik.

Shuningdek, loyihada garchi so‘z boshida kelmasa ham katta Ng harfining alifbodan chiqarilishi hamda faqat kichik ng harfining qoldirilishi ham o‘zini oqlaydi. Ijtimoiy tarmoqlarda kichik ng harfini alifbodan chiqarib tashlash haqida fikrlar aytilyaptiki, bunga qo‘shilib bo‘lmaydi. Nega deganda, ushbu harf o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatini ifoda etadigan tovush sanaladi. Ushbu tovushni alifboda aks etganligi to‘g‘ri bo‘lgan, alifbodan chiqdimi, bu tovush yo‘qolishga yuz tutadi. Alifbodan joy berilganligining yana bir yutug‘i shundaki, ona tilini o‘qitishda o‘quvchilarga ng tovushining harfiy ifodasini amalda ko‘rsatish imkoni yaratiladi.

Loyiha yuzasidan bildirilayotgan takliflarda tutuq belgisini alifbodan chiqarib tashlash hamda x va h harflarini yaxlitlashtirib yuborish kerakligi bot-bot aytilmoqda. Bizning fikrimizcha, bunday vaqtda ushbu harflarning o‘zbek tilidagi juda ko‘p so‘zlarda uchrashi nazardan qochirilmoqda. Ushbu harflarning yaxlitlashtirib yuborilishi omonimiyaga yo‘l ochadi. Ham – xam, hol – xol, holi – xoli tarzida farqlanib qo‘llanilgan so‘zlar ma’noviy farqlanishini bir lahzada yo‘qotadi. Bunday misollarni tutuq belgili so‘zlar haqida ham bildiramiz. Chunonchi: sher – she’r, surat – sur’at, sava – sa’va, qala – qal’a shaklida farqlanib turgan so‘zlar ham ma’no nozikligini yo‘qotadi, bu bilan o‘zbek tilining badiiy imkoniyatlari g‘ariblashib ketadi.

Xulosa o‘rnida shuni aytamizki, takomillashtirilgan alifbo o‘z vaqtida e’lon qilingan bo‘lib, o‘zbek adabiy tilining ifoda imkoniyatlarini yozuvda bemalol aks ettira oladi. O‘z navbatida, yozilishi murakkab harflarning soddalashtirilgani o‘zbek tili korpusini yaratish ishlarini tezlashtiradi, turli lingvistik dasturlarning mukammalashishini ta’minlaydi. Mukammal alifbo sifatida kelajak avlodlarga beminnat xizmat qiladi.

 Zebiniso Hakimova