Мен сотувчилик маданияти ҳақида қайси бир газетада ўқигандим. Унда ҳар қандай маҳсулот савдосининг амалга ошиши, асосан, сотувчининг харидорга бўлган муносабатига боғлиқлиги ҳақида ёзилган эди. Менга, айниқса, буюмни мақташ билан бирга, уни харид қилаётган кишига ҳам эътибор қаратилиши керак, деган гап роса маъқул бўлган. Масалан, ички кийимнинг оқ ранглисини танлаган кишига унинг озодаликка ўта риоя қиладиганлар тоифасидан эканлигини уқтириб ўтиш лозим бўларкан. Қора ёки бошқа рангдагиси билан қизиққан харидорга эса сўнгги урфдан хабардор эканлигини таъкидлаш ижобий натижа бераркан. Умуман, иккала ҳолатда ҳам савдонинг сотувчи фойдасига ҳал бўлиши таъминланар экан. Қора ёки бошқа тусдаги кийим айни вақтда урфда эканлигини қайси харидор билиб ўтирибди, дейсиз!

Харидорнинг яхши хислатларини унинг ўзига кўрсатиш орқали (албатта унда мазкур хислатлар умуман бўлмаслиги ҳам мумкин, бунинг аҳамияти йўқ) буюмнинг сотилишига эришиш сотувчининг асосий вазифаси ҳисобланаркан. Мақолада бу борадаги хориж тажрибаси ҳам ёзилган эди. Масалан, харидор дўконда узоқ қолиб кетса, унга чой таклиф қилиш, бир оз оромкурсида ўтириб дам олишини сўраш, қизиққан нарсалари ҳақида дўкондаги мавжуд буюмлар мисолида керакли маълумотларни бериш, мабодо у дўкон телефонидан фойдаланмоқчи бўлса, ёлғиз қолдириш мумкин ва ҳоказо, ва ҳоказо...

Илгари дўконларга кирганимда, сотувчиларга, уларнинг харидорлар билан бўладиган муносабатларига сира эътибор бермаган эканман. Мақоладан хулоса чиқариб, сотувчиларнинг харидорларга қилган муомаласини кўз олдимга келтирдим ва, очиғи, ўкиниб кетдим. Асабим бузилганидан, ҳатто ўша мақолага кўзим тушганидан пушаймонлар қилдим.

Шундай бўлса-да, энди дўконларга кирганда, сотувчилик маданиятига эътибор бера бошладим. Асосан, ишдан сўнг ёки дам олиш кунлари йўл ёқасида турнақатор турган дўконларга бир-бир бош суқардим. Шунда дўконда харидор бор-йўқлигидан қатъи назар, сотувчиларнинг менга эътибор бермаслиги ажаблантирарди.

Баъзан дўконга кирганимни билдириб қўйиш учун томоқ қириб, салом берардим. Айрим сотувчилар ҳайрон бўлганини яширмай алик олса, бошқаси ўтирган жойидан қўзғалмай, мен томонга бир қиё боқиш билан чекланарди.

Бир гал харид қилмоқчи бўлган молимни сотувчи хушламай, эринчоқлик билан кўрсатганида беихтиёр савол бердим:

– Сиз бирорта сотувчининг ўрнида вақтинча ишлаяпсизми?

– Нега энди, мен ўзимнинг жойимда ишлаяпман, – ажабланди у.

– Дўкондаги нарсаларни сотишдан манфаатдор эмасмисиз? – бўш келмадим яна мен.

Сотувчи бошқа жавоб қайтармай, нари кетди. Мени ақлдан озган киши бўлса керак, деб ўйлади чамамда.

Иккинчи дўконга кираман. Бирорта харидор йўқ. Пештахта ортида икки сотувчи аёл гаплашиб ўтирибди. Улар дўконга одам кирганини пайқаган бўлишса-да, ўринларидан қўзғалишмайди. Аксинча, куйиб-пишиб гапираётган аёл менга малолланиб кўз ташлаб қўяди. Сотувчиларнинг бу тахлит муомаласи каминага аён, ўрганиб кетганман. Чет эллик харидор бундай вақтда ўзини хўрланган деб ҳисоблашини ҳам биламан. Истеъмолчилик ҳуқуқи поймол этилгани учун ўзига етказилган маънавий зарарни камида бир миллионга баҳолаб, уни суд орқали дўкон эгасидан ундириб олиши ҳам аниқ. Мен эса бу ишни қилмайман. Сотувчиларга анъана бўлган бундай муносабатга кўникканман, уларнинг бетакаллуфлиги зиғирча таъсир қилмайди. Ахир мен сотувчиларнинг эътиборини жалб этиш учун эмас, харид учун кирганман. Фикру хаёлим пештахтадаги нарсалар билан банд. Улардан бири диққатимни тортади:

– Мана бу кўйлакнинг бошқа рангидан борми?

– Йўқ.

– Бошқа бичими-чи?

– Сизга кичиклик қилади.

Сезгандирсиз, харидор билан сотувчи ўртасида олди-сотди борасида жараён бошланди, лекин иккисининг ҳам ўрнидан қўзғалгиси йўқ. Мен ҳам бўш келмайман.

– Илтимос, бир кўрсатинг.

Сотувчилар маош оладиган куни аёлининг олдига қуруқ қўл билан келган эрни қаршилаган хотиндек каминага норози тикилишади. Менга яқин ўтиргани оғир «уф» тортиб, ўрнидан туради ва малол келганини яширмай кўйлакни олиб узатади.

Кўйлакнинг орқа ва олд томонини шошилмасдан, диққат билан кўздан кечираман. Унинг тезда қайтарилишини кутган сотувчи менга намойишкорона нафрат билан тикилади.

– Кийиб кўрсам бўладими?

– Олсангиз кийиб кўринг. Акс ҳолда ўзидек қайта тахлаб бўлмайди.

Мен кўйлакни қайтариб бераман. Гўё харид қилмаслигим илгаридан маълумдек, сотувчи бир сўз демай уни жойига қўяди-да, илҳақ кутаётган суҳбатдошининг ёнига бориб ўтиради. Ўқрайиб тикилган икки жуфт кўзнинг таъсири шунчаларки, дўконни дарҳол тарк этишим зарурлигини сезаман. Лекин айни тобда «бу кўйлак бир умр сотилмаса керак», деган ўй хаёлимдан ўтади. Нега менга уни мақташмади? Сотиб олишим учун бирор чора қўллашмади?

– Сизларда чойми, кофеми борми?

Сотувчилар самодан тушган келгиндини кўргандек менга бақрайиб қарашади.

– Харидор дўконда узоқ қолиб кетса, унга бирор ичимлик таклиф этиш мумкин-ку?

– Эй, бу ер сизга бар эмас. Бундан ташқари дўконни ҳозир ёпамиз.

– Сизларни овора қилиб қўйганим учун узр.

Мен уларнинг қаҳрли нигоҳлари остида дўконни тарк этаман.

Эҳ-ҳе, яна қанчадан-қанча дўкон бор. Уларнинг ҳар бирига кириб-чиқишим керак. Ахир, мени сотувчилик маданияти қизиқтиради-да!..

Хуршид Нуруллаев