«Сен кучлисан» марказимизга ташриф буюрган оналар билан суҳбатлашганимда аксарияти оиладаги носоғлом муҳит ҳақида гапиришади. Эр-хотин, қайнона-келин, овсинлар ўртасидаги можаролардан ташқари, молиявий беқарорлик, ота ёки онанинг боладан узоқдалиги ва бошқа сабабларни таҳлил қилиб, саратоннинг пайдо бўлиш сабабларини тушунаман. Бемор болаларнинг руҳий дунёсига ташриф эса энг сўнги тахминларимни ҳам тасдиқлайди.

16 ёшли А:

«Уйда ҳеч қачон хотиржамлик бўлмаган. Дадам ичиб доим жанжал чиқарарди. Касал бўлиб қолганимдан сўнг эса бадтар авжига чиқди. «Тўйиб кетдим. Топганим дори-дармонингга кетяпди...» деб таъна қилади. Онам бечора қийналиб кетди...

16 ёшли С:

«Баъзан шу одам ўзимнинг дадаммикан деб шубҳаланиб қоламан. Эсимни таниганимдан буён уйимизда бирор кун тинчлик бўлганини эслай олмайман. Онам бир оғиз гапирмаса ҳам сабабсиз жанжал чиқараверадилар. Мен кучли ва иродали қизман. Агар дадам бунақа бўлмаганида аллақачон саратонни енгган бўлардим...»

14 ёшли У:

«Мени бувим уч ёшимда онамдан олиб қўйган. Бобом вақтли вафот этган эканлар. «Шу боланг менга шерик бўлади», деб онамнинг бағридан юлиб хонасига олиб кириб кетган ўша машъум кун кечагидек ёдимда. Қўл чўзиб изиллаб йиғлаб юборган онамнинг таниш ҳидидан айрилиш осон бўлмаган. Лекин мени ҳеч ким эшитмаган. Бир ҳовлида яшаб, онанинг бағрида ётмаслик нима эканини биласизми? Уч ёшли гўдакка бундан оғир зарба бўлмаса керак. Шундан сўнг онам жиззаки, қўпол, шартаки бўлиб қолган. Бувим эса онамдан хафа бўлиб, уни ҳар кеча менга ёмонлаб ётарди. Аста-секин меҳрибон онам ҳақидаги меҳрим, ҳиссиётларим нафратга айланиб қалбим қорая бошлади.... Кейин касал бўлиб қолдим. Мана беш йилдан бери бетобман. Жарроҳлик амалиёти, химия, нур терапияларини олдим. Касалхоналарда ҳам бувим олиб ётади. Кимдир «онаси қани? Нега болани ўзи олиб ётмайди», деб сўраса, бувим онамни обдон ёмонлайдилар. Гўё мен кардек бамайлахотир гапирадилар. Дунёдаги энг меҳрибон бувидек тутадилар ўзларини, лекин мен барибир онамни дейман. Агар вақтни ортга қайтаришнинг иложи бўлганида мени онамнинг бағридан юлиб олинган ўша кунни ҳаётимдан юлиб ташлаган бўлардим. Онамнинг бўйнига чирмашиб, ҳеч қачон ундан узилмасдим... Менга қиммат ва оғир муолажалар қилишади. Аслида энг яхши даво – мени онамга қайтариш эканини ҳатто касалхона психологи ҳам билмайди...»

6 ёшли К:

«Биз каттакон ҳовлида яшаймиз. Уйимизда амаким хўжайин. Ҳамма ундан қўрқади. Ўз болалари ҳам. Шунақа қўрқардикки, амакимни кўрсам иштонимни ҳўллаб қўядиган бўлганман. Чунки арзимаган нарсаларга уруш чиқаради. Ҳовлига ўртоқларимиз ўйнагани кирса ҳам...

Дадам амакимдан шунчалик қўрқадики, ҳатто менга битта мошинача ҳам олиб бермаган... Касал бўлиб қолганимда ҳамма кўргани келди. Амаким ҳам. Уни кўриб қўрққанимдан яна…»

10 ёшли А:

«Дадамни ўн мартача кўрганман холос. У Россияда ишлайди. Онам: «Даданг тўйимиздан кейиноқ ишлагани кетган» дерди. Уйимиз роса чиройли эди. Бувим «уни даданг юборган пулларга солганмиз», деб мақтанади. Дадам йилда бир марта келиб, бир ой турмасдан кетиб қоларди. Чунки бобом, «бор ишла ўғлим. Укангни уйлантириб, синглингни чиқарволайлик. Тўй қилиш осонми?» дерди. Амаким уйланиб, аммам узатилди. Бироқ халиям дадам Россияда. Чунки энди у менга қиммат дорилар учун пул жўнатяпди. Мен дадамни соғинавериб касал бўлганман. Афсус, буни ўзимдан ташқари ҳеч ким билмайди....»

2 ёшли Я: (Онасининг тилидан )

«Қизимда рак нимадан бошланганини биламан. Ўша куни уни чўмилтириб, бешикка боғлаб алла айтаётган эдим. Шу вақт нимадандир тажанг ва ширакайф келган эрим устимга столни отиб юборган. Стол қарсиллаб бешикка урилган. Қизимнинг кўзчалари катта-катта очилганча қотиб қолганди...

Уйда ўнта мол бор. Лекин қайнотам бирортасини сотиб даволаниш учун бермади. Одамлар хайрия қилади. Тилан, ялин, сўра дейди. Моллар қайнимга уй қуриш учун керак экан....»

17 ёшли М:

«Менинг жуссам 8 ёшли қизчаларники каби. Касаллик туфайли ўсмай қолганман. Ўн йилдан бери тинмай ичим кетади. Бир буйрагим қуриган. Дадам онамга «Бачанг (боланг) ҳам, ўзинг ҳам керак эмассан» дебдилар. Кошки шу гапларни эшитмасайдим...»

9 ёшли Д:

«Онам жудаям урушқоқ. Сиз унинг мулойим гапиришига ишонманг. Бошқа гапира олмайман…»

Бу ҳикояларнинг саратонга қандай алоқаси бор, дерсиз? Оиладаги стресс, қўрқув, депрессиянинг физиологик таъсири жуда катта афсуски. Стресс – организмнинг хавфга жавоб реакцияси бўлиб, унинг таъсири бир неча асосий тизимларга тарқалади:

Нейроэндокрин тизим: Стресс вақтида кортизол ва адреналин гормонлари ишлаб чиқарилади, бу эса болалардаги иммун тизимини сусайтиради.

Келинг, халқона тушунтира қолай.

Тасаввур қилинг, иммун тизим – тананинг ҳимоя девори, касалликлар эса – унга ҳужум қилувчи ички ва ташқи душманлардир. Узоқ давом этган стресслар ҳимоя деворини заифлаштиради. Ташқи ва ички душманларга нисбатан қарши ҳимоя механизмлар сусайгач истаган дард бемалол ҳужум қилиши мумкин. Оддий гриппдан тортиб, саратонгача!

ДНК ва ҳужайралар мутацияси: Хроник стресс ҳужайраларда оксидланиш стрессини келтириб чиқаради, бу эса хавфли ўсмаларга сабаб бўлади.

Оиладаги ота-оналар ўртасидаги можаролар, молиявий қийинчиликлар, ота-оналарнинг депрессияси ёки руҳий касалликлари, боланинг оғир касалликка чалиниши – кимларгадир арзимас туюладиган оилавий низолар, можаролар бир эмас, бир нечта мурғак қалбларнинг синиши эмасми?

Саратон айнан шу синган болаларга ҳужум қилади.

Чунки уларни енгиш осонда!

Ароққа муккасидан кетган, хотинини калтаклайдиган ота мўлтираб, титраб турган ўғил қизини кўрмайди.

Шаллақи аёл ўғил-қизининг юрагида тўпланаётган нафрат саратон ҳужайрасини ўстираётганин тушунмайди.

Мардикор ота-оналар мавзуси алоҳида фожеа.

Оталар ҳеч кимга кераги йўқ, миллатни синдираётган тўйларни деб оиласидан узоқда. Йиллаб қарз узишади...

Ажрашиб уй-жойсиз қолган аёллар «боламга битта бошпана тиклай» деб четда. Бироқ ҳам ота, ҳам онадан ажралган боланинг қалби билан ҳеч кимнинг иши йўқ.

Золим амаки, худбин буви туфайли бугун болажоннинг танасига саратон зарпечакдек ёпишган. Бағритош бобо ўнта молдан биттасини неварасини даволатиш учун сотмайди.

Мен ҳаммага баравар лой чаплаш фикридан йироқман.

Бироқ,аксарият ҳаётий фожеалар сабабчилари орамиздаку!

Агар ўзимизни ислоҳ қилмасак,саратон болаларимизга ҳужум қилаверади, ўлдираверди.

Алла эшитиб ётган бола устига отилган ва қарсиллаб синган столнинг зарбасини бақрайиб қотиб қолган мурғак болакайгина эмас, бутун жамият эшитсагина саратонни тўхтата оламиз.

Саратоннигина эмас, кўп касалликларнинг олдини олишимиз мумкин!

Яна бир ота ароқ идишини онага отган. Эр-хотин орасида турган бола ўзига ўқдай учиб келаётган шишага чап бергану оққонга чап беролмаган.

Қўрқув ва депрессия физиологияси ўртасида қандай алоқа бор?

Қўрқув – миядаги бодомчасимон тана ва гипоталамус орқали бошқарилади. Узоқ давом этган қўрқув нерв тизими ва стресс гормонларининг доимий ишлаб чиқарилишига олиб келади.

Депрессия – серотонин ва дофамин камайиши билан боғлиқ. Бу гормонлар камайиши иммун тизимининг заифлашувига ва ҳужайралар мутациясини кучайтириши мумкин.

Эпигенетик ўзгаришлар: Стресс ва депрессия ДНК занжирига ҳам таъсир қилиши мумкин, бу эса хавфли ўсмалар пайдо бўлиш эҳтимолини оширади....

Нима қилиш керак, қандай чоралар кўриш мумкин?

Энг аввало, оилангизда соғлом психологик муҳит яратинг. Бу нафақат болангиз, балки ўзингизнинг ҳам иммун тизимингизни соғломлаштиришга ёрдам беради.

Агар соғлом фарзанд керак бўлса, ўз руҳий ҳолатингизни назоратга олинг!

Ҳатто болангизда саратоннинг тўртинчи босқичи бўлса ҳам!

Фақат оиладаги руҳий мувозанатгина боланинг касалликка қарши курашиш қобилиятини оширади.

 Муаззам Иброҳимова,

болалар шифокори, волонтёр