Miyam bir oz dam ola qolsin, degan maqsadda poyezdga o‘zim bilan gazeta ham, kitob ham olib chiqmadim. Niyatim – kupedagi hamrohlar bilan otamlashib ketish. Goh pirdan, goh muriddan deganlaridek, navbatma-navbat shakarguftorlik qilib ketamiz, qiziq-qiziq voqealardan aytishib, manzilga yetib qolganimizni ham bilmay qolamiz.

Yo‘lda har xil odamlar bilan tanishib ketish juda maza bo‘ladi-da! Siz mutlaqo notanish kishilarning ichki olamiga kirasiz. Go‘yo yangi bir mamlakatni kashf qilganday zavqlanib ketasiz. Yangi orttirgan tanishingiz bilan besh soatmi, o‘n soatmi, bir kunmi, ikki kunmi ko‘ngil ochib gaplashib ketasiz. Keyin biror stansiyaga kelib, u bilan xayrlashasiz. Shundan keyin ikkovingiz ham bir umr qayta uchrashmaysiz. Mabodo uchrashib qolgan taqdirda ham, bir-biringizni tanimaysiz. Lekin tasodifan eshitilgan bir gap, tasodifan eshitilgan biror voqea butun umr yodda saqlanib qoladi.

Shu orzu bilan poyezdga chiqdim. To‘rt kishilik kupeda atigi ikki yo‘lovchimiz. Shunisi ham ma’qul. Odam tezroq topishib ketadi. Yurakdagi gaplar ham ancha erkinroq, bemalolroq oqib chiqadi.

Biz ikkovimiz ham deraza yonida yuzma-yuz o‘tiribmiz. Hamrohim ellik besh-oltmishlarga borgan, qorni ancha do‘ppaygan, semiz bir kishi. Semiz odamlar odatda oriqlarga qaraganda serzavq bo‘ladi. Ehtimol, buning sababi kulganda qorinchalari dirkillab, bag‘baqalari o‘ynab turishidadir. Sirasini aytganda, bu qiliq ularga yarashib tushadi ham... Ha, loaqal kulganda dirkillab turishi uchun odam bolasida qorin bo‘lishi kerak.

Kupega kirgach, semiz odam bilan salomlashdim. Javob o‘rniga allaqanday pishillagan ovoz eshitildi. Joyimga o‘tirib ham ulgurmagan edim, u ko‘zoynagini burniga qo‘nqaytirib, gazeta o‘qishga tushib ketdi. Uning sariq bodringga o‘xshagan so‘laqmonday burni gazetaga shunday egilib tushganki, chetdan qaragan odam uni gazetani o‘qiyapti emas, iskayapti deb o‘ylashi mumkin edi.

Qo‘lida avtoruchkasi ham bor. Gazetani o‘qir ekan, yo‘l-yo‘lakay allaqanday belgilar chizadi. Aftidan, muhim joylarini qoralab ketayotgan bo‘lsa kerak.

Yon tomonida bir quchoq gazeta qalashib yotibdi. O‘ziyam o‘n besh kunligini yig‘ib olgan ko‘rinadi. Gazeta o‘qishni yaxshi ko‘radigan odamligi bilinib turibdi. Kattaroq olim, professor bo‘lsa ehtimol. Balki siyosatchidir. Gazetani burniga ilib, hozirgi siyosiy ahvolni iskab ko‘rayotgan bo‘lsa ham ajab emas.

Poyezd yurib ketgan edi, uni gapga tortmoqchi bo‘lib:

– Safaringiz bexatar bo‘lsin, beyafandim! – dedim.

Burnini gazetadan ko‘tarmay, yana allanima deb po‘ng‘illadi.

Poyezd birinchi stansiyada to‘xtab, yana yurib ketdi. Uchinchi, to‘rtinchi stansiyalar ham orqada qoldi. Bizning kupe esa suv quygandek jim. Bunaqada yuragim tars yorilib ketishi hech gap emas! Kupedan chiqib ketay desam, poyezdda odam tiqilib yotibdi, qimirlagani imkon yo‘q. Qolaversa, shuniki ham to‘g‘ri. Nima, gapirgan bilan gapning yog‘i chiqarmidi? Odam degan vaqtning qadriga yetishi kerak. Ha, tinmay o‘qish kerak. Yo‘lda ulfatlashib ketish yaxshi narsaku-ya, lekin ezma odam jonning egovi bo‘ladi. Ming‘illayverib miyangni qoqib qo‘lingga beradi. Bu odam chakagi ochiq hamrohlarga uchrab, rosa ta’zirini yegan bo‘lsa ham ajab emas. Lekin bir narsaga hayron bo‘lib o‘tiribman, semiz hamrohim bitta sahifaga tikilganicha ketyapti. Ikki ko‘zi gazetaning bir joyiga qadalgan.

U miq etmaydi, vagon tebranadi. Noiloj, mudroq bosib, pinakka ketibman.

Qattiq turtkidan uyg‘onib ketdim.

– Beyafandim, beyafandim!

Bundoq qarasam, semiz odam yengimdan tortqilayotgan ekan. Biror falokat ro‘y berdimi, deb o‘yladim, keyin tushadigan stansiyamdan o‘tib ketibman-da, degan xayolga bordim. Sapchib o‘rnimdan turdim.

– Kechirasiz, sizdan bir narsa so‘ramoqchi edim, – deb qoldi hamrohim.

Miyamga: «Xayriyat, endi suhbatlashadigan bo‘libmiz» degan fikr keldi.

– Marhamat, afandim.

– Bemor nimadan qo‘rqadi?

Meni kalaka qilyaptimi, degan xayolda betiga tikildim. Hazillashayotgan odamga sira o‘xshamaydi.

– Bemor nimadan qo‘rqadi, deysizmi? – savolini qaytarib so‘radim.

– Shundoq.

– Doktordan.

U gazeta betiga nimanidir yozdi-da, keyin dedi:

– To‘g‘ri kelmas ekan!

– Bemor kasalxonadan qo‘rqadi.

Qaytadan gazetaga bir nima yozgach, to‘ng‘illadi:

– Bu ham emas!

– Doktorga beradigan pulidan!

– Yo‘q. Birinchi harfi «o», ikkinchisi «p» bo‘lishi kerak. Hammasi bo‘lib sakkizta harf.

– Operatsiya!

– Xuddi o‘zi!

U yana gazetaga sho‘ng‘ib ketdi. Allavaqtgacha ikkimizdan ham sado chiqmadi.

Keyin yana o‘zi gap boshladi:

– Kechirasiz, beyafandim, sizni yana bezovta qilyapman.

– Zarari yo‘q.

– Biror mamlakatda aholi ko‘paysa, nima oshishi kerak?

– Deputatlar soni.

– Yo‘q, – deb ming‘illadi u.

– Qamoqxona!

Yana ruchkasi bilan nimanidir yozib ko‘rdi.

– To‘g‘ri kelmayapti!

– Chayqovchilar!

– Ikkinchi harfi «s», oxirgisi «l».

– Iste’mol.

– Hm! To‘g‘ri!

Yana anchagacha jim ketdik. Bir payt to‘satdan uning ovozi chiqib qoldi.

– Assalomu alaykum.

Men alik oldim:

– Vaalaykum assalom!

– To‘g‘ri, to‘g‘ri! – deb yubordi u.

– Nimasi to‘g‘ri?

– «Assalomu alaykum»ga beriladigan javob-da.

Bu semiz odam jinniga o‘xshaydi. Ishqilib, jazavasi tutib, bo‘g‘zimga yopishmasa bo‘lgani.

– Beyafandim, sizdan bir narsa so‘ramoqchiman.

– Bemalol.

– Bir notaning nomini aytib berolmaysizmi?

– Do!

– Yo‘q, u emas.

– Re!

– To‘g‘ri kelmaydi!

– Mi!

– Yo‘q!

– Fa!

– Boshqacharoq. Birinchi harfi «s». O‘zi ikki harfdan iborat.

– Si!

– Otangizga rahmat-e!.. Ikki soatdan beri topolmay garang edim. Sizni yetkazganiga shukur, musiqadan ancha boxabar ekansiz.

– Ha, ancha xabarim bor musiqadan. Sol, lya degan boshqa notalarni ham bilaman.

Yana oraga uzoq jimlik cho‘kdi.

– Beyafandim!

– Labbay, taqsir!

– Kurash tushiladigan joyga nima deyiladi?

– Maydoncha deyiladi.

– E, salomat bo‘ling-e! «Bo‘zqir» degan so‘zni yozib, nega chiqmayapti, deb o‘tirgan edim.

Qo‘lidagi gazetani uloqtirib, boshqa birini oldi.

Yana menga savol yog‘ildi:

– Osmondan nima yog‘iladi? Tosh, deb yozgan edim, to‘g‘ri kelmayapti.

– Yomg‘ir.

– Xuddi o‘zi! Balo ekansiz!

Yana jimib qoldik. Poyezd uch-to‘rt stansiyada to‘xtab o‘tdi.

Semiz hamrohim so‘rab qoldi:

– Beyafandim, markabning turkchasi qanday bo‘ladi?

– Eshak!

– Buni qarang, ayni o‘zi-ya!

– Bo‘lmasam-chi!

– «Ovqat»ga arab tilida nima deyiladi?

– Qanaqa ovqat?

– O‘zimizning xonaki ovqat-da.

– Xonaki ovqatning nomi boshqa, yonida kompoti bo‘lsa yana boshqa.

– Uch harfdan iborat ekan!

– Akl (arabchada ovqat begani).

– Voy, quyib qo‘ygandek-a!

Anqaraga yetib keldik. Semiz odam kela-kelguncha krossvord yechish bilan band bo‘ldi. Lekin krossvordning har bir so‘zini mendan so‘rab turdi.

– Men har kuni hamma gazetalardan olib turaman, – dedi u.

– Gazetani o‘qib turish ma’qul gap! – deb javob berdim unga.

– E, qayoqda deysiz, – deya e’tiroz bildirdi u, – bir satrini ham o‘qimayman. Gazetalarda chiqqan jamiki krossvordni topmagunimcha ko‘nglim joyiga tushmaydi. Juda g‘alati ermak-da bu! Haligacha mening tishim o‘tmagan birorta krossvord bosilgani yo‘q! Birpasda qotirib tashlayman.

Tepadan chamadonimni oldim. Men shu stansiyada tushadiganman, u o‘tib ketadi.

– Xo‘p, xayr!

Semiz odam gazetadan boshini ko‘tardi.

– Alifbening birinchi harfi nimaydi? – so‘radi u ko‘zlarini baqraytirib.

– «A», – deb javob berdim.

U suyunib ketdi:

– Qoyil! Xuddi o‘zi!

Aziz Nesin.

(Turkchadan Miad Hakimov tarjimasi)

Akl – arabchada ovqat degani.