«Ezilgan, jabr va zulm ostida ingragan xalqning ko‘ngil ochishga, xursand bo‘lishga, o‘ynab-kulishga bo‘lgan tabiiy va kuchli maylini katta ustozlar yetishtirgan», deya fikr bildirgan edi qiziqchilar haqida so‘z yuritgan Cho‘lpon «Guliston» jurnalining 1936-yil, oltinchi sonidagi maqolasida. Ulug‘ adib ta’kidlab o‘tgan ustoz qiziqchi esa Yusufjon Shakarjonov edi...

Yusufjon Shakarjonov 1869-yili marg‘ilonlik Shokirjon kulol oilasida dunyoga keldi. Bolaligidan sayllarda qiziqchilarning chiqishlarini tomosha qilib voyaga yetdi. Natijada ixlosdan boshlangan qiziqish sabab Yusufjon vodiylik bu san’at ustalariga shogird tushdi. Shu bilan birga, ota kasbi – kulolchilik bilan ham shug‘ullandi.

Natijada tabiiy qobiliyat, so‘zga chechanlik xislatlari ustun bo‘lgan Yusufjon, Zokir gov, Sa’di Maxsum kabi ustozlari singari mohir qiziqchi bo‘lib yetishdi. U nafaqat vodiyda, balki Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Qashqarda ham bo‘lib, o‘z san’atini namoyish etdi. Ammo o‘sha paytda qiziqchilik qilish g‘oyat og‘ir edi. Xo‘sh, nima uchun shunday bo‘lgan?

 Cho‘lpon «Guliston» jurnalida chop etilgan yuqoridagi maqolasida bu haqda shunday yozadi:

«Podshohlar, sultonlar, xonlar va beklarning qamchilaridan qon tomgan zamonlarda, ko‘pchilik aholi o‘z dardini bir yulg‘un bachkisiga ham ayta olmagan davrlarda xalqning og‘ir ahvolini, mamlakatning qora kunlarini, fuqaroning dard va hasratlarini bironta saroy yoki xalq qizig‘i chiqib, «hazil» yo‘li bilan «yedirib» yuboradi. Katta-katta izdihomlarda, yillik sayillarda necha kecha-kunduzlik to‘ylarda so‘z qilaturg‘on qiziqlar minglarcha xalqning juda zo‘r maroq bilan o‘zlariga tikilib turganini ko‘rganlaridan keyin jamiyatning fayzi bilan dadillanib, mamalakatning kattalarini, hokimlar, qozilar, raislar, muhrdor va, hatto, xonlarning o‘zlarini tanqid qilib tashlar edilar. Natijada ba’zilarning boshi ketib, ba’zi birlari badarg‘a qilinib, bir xillari esa boshqa mamlakatlarga qochib xonavayron bo‘lardilar».

Yusufjon qiziq ana shunday tahlikali zamonlarda san’at bilan shug‘ullangan edi. Cho‘lpon o‘z maqolasida mavzuga doir latifani ham keltiradi:

«Aytadilarki, burun zamonda bir xonning o‘ziga xos qizig‘i bo‘lar ekan. Bir kuni xonga salom bergali kirganida u qiziq bilan xon o‘rtasida mana bunday so‘zlashuv bo‘lgan:

Xon: – Xo‘sh, falonchi, qalaysan?

Qiziq: – Otdek, taqsir.

Xon: – (kulib) Otdekmi, itdekmi?

Qiziq: – Bo‘lmasa, soyai davlatlarida itdek..

Xon: – (jiddiy) Nimaga bo‘lmasa, ilgari «otdek» der eding?

Qiziq: – Unda, taqsir, soyai davlatingiz boshimizga yetmagan edi».

O‘tmishning ana shunday qora kunlarida Yusufjon qiziq o‘zbek san’atini boshqa xalqlar orasida ham namoyish etdi. 1888–1905 yillarda u Baranskiy, Jigalov, Dobrjanskiy singari rus qiziqchilarining guruhlarida yurib qiziqchilik qildi. Rossiyaga tashrif buyurgan italiyalik sehrgar Kalistro Bertoldini, chavandoz Bezanolar bilan tanishib, do‘stlashdi. Ayni paytda Qodir qiziq, Sobirqori, Ortiq qiziq, Mullaboy Mansur kabi o‘zbek san’atkorlari bilan hamkorlikni davom ettirdi. Ayniqsa, 1909 yilda Yusufjon Shakarjonovning Peterburgda bo‘lib, o‘z san’atini namoyish etishi u yerga mehmon bo‘lib kelgan yevropaliklar ham o‘zbek qiziqchisining iqtidoriga qoyil qolishgan.

Bundan tashqari, u ustozlaridan o‘rgangan, oldindan davom etib kelayotgan an’anaga yangicha talqin bag‘ishladi. Ya’ni, kulgu-hikoya, muqallidchilikni boshlab berdi. O‘z davrining illatlarini «Pul qistash», «Bola o‘qitish» kabi tragik komediyalarida fosh etib, kulgu ostiga oldi. Hatto, mashhur rus komik qiziqchisi Filipp Yupatov bilan hamkorlik qilib, unga ham o‘zbekona qiziqchilik san’atini o‘rgatdi, ayni paytda undan o‘rgandi.

Ma’lumki, 1918–1930 yillarda vodiyda «bosmachilik» deya xato nomlanib kelingan milliy ozodlik-istiqlolchilikdek sovetlarga qarshi qurolli harakat avj olgan edi. Yusufjon va boshqa qiziqchilarning vaziyat taqozosi bois qo‘rboshilar orasida ham san’atini namoyish etishiga to‘g‘ri kelgan.

Yusufjon qiziq vodiydan ketib, Toshkentda – davlat etnografik ansamblida xizmat qila boshlaydi. Muhiddin qori Yoqubov, Usta Olim Komilov, Tamaraxonimlar bilan hamkorlik o‘rnatdi. Cho‘lponning yozishiga ko‘ra, u xalq raqslarining mohir ijrochisi, doiradan tortib, naygacha chala oladigan, lapar, katta qo‘shiqlarni ham kuylaydigan keng qamrovli san’atkor bo‘lgan.

Tamaraxonimdek mohir raqqosa va laparchi, usta Olim Komilovdek mashhur doirakash ham Yusufjon qiziqning shogirdi bo‘lgan. Ular 1927–1930 yillarda Rossiya, Kavkaz va Ukrainaning 23 ta viloyatida o‘zbek san’atini namoyish etishgan.

San’at rivojiga qo‘shgan hissasi uchun xalq artisti, mehnat qahramoni unvonlariga ega bo‘lsa-da, 1937–1938-yillardagi qatag‘on bo‘hroni mashhur qiziqchining ham boshiga qora kunlarni soldi. Unga Cho‘lpon bilan do‘st bo‘lgani, xon va beklar, «bosmachilar» oldida chiqishlar qilganini ta’na qilganlar bo‘ldi.

 Shukrki, bu kunlar o‘tib, Yusufjon qiziq 1959- yilgacha hayot kechirdi. U 90 yillik hayoti davomida o‘zida xalqona hazil-mutoyiba, hajvni mujasammlashtirgan «afandi» siymosidagi inson, qiziqchilar sardori sifatida nom qoldirdi.

Umid Bekmuhammad,

tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori, dotsent.