«Хориждаги ватандошлар»нинг навбатдаги қаҳрамони Мисрдаги «Bee smart payment solutions» компанияси Бошқарувчи директори Музаффар Камилов.

Суҳбатдошимиз Ўзбекистондаги илк онлайн тўлов тизими – PAYNET лойиҳаси яратилиш ишларида иштирок этган. 12 йилдан буён Мисрда истиқомат қилади.

«Шарқ юлдузи»ни севиб ўқир эдим

1978 йил туғилганман. Болалик йилларим Тошкентнинг турли мавзеъларида ўтган. Бошланғич синфларни Лал Баҳодур Шастри номли 24-ўрта мактабда ўқиганман. Бу даврда оиламиз Эски шаҳарнинг «Заргар» маҳалласида турар эди. Бу маҳалла «Қўштут» ва «Чархчи Имом» орасида жойлашган бўлиб, мактабга етиб боргунча бир неча маҳалладан юриб борардик. 1988-йили дастлаб Сергели мавзеъсига, орадан бир йил ўтиб эса, Қорақамиш мавзеъсига кўчиб келганмиз. Ўрта маълумотимни 234-ўрта мактабда битирганман.

Эски шаҳардаги ҳовлимиз тор бўлган. Бир ҳовлида 2 оила яшар эдик. Ошхона алоҳида бўлса-да, ҳожатхона умумий эди. Ҳаммом бўлмаган. Оилада 5 киши - ота-онам, мен ва икки укам 2 хоналик уйда яшаганмиз. Хоналар катта эмас, ҳар куни эрталаб нонуштадан олдин диванни йиғиштириб қўяр эдик, чунки дастурхонга бемалолроқ жой очилар эди. Ёз кунлари ҳовлида, қиш кунлари эса уйни ичида тоғорага сув тўлдириб, чўмилганмиз. Уйимиз кўмирда ёқиладиган печкада иситилар эди. Ҳозирги кунда, оилавий даврада йиғилганимизда, қоғоздан пакет тикиб, кўмир кукунини қоплаган вақтларимизни кулиб-кулиб ёдга олиб турамиз.

Оиламиздаги иккинчи укам марказий нерв тизими фалажи билан туғилган. Онам 8 йил давомида укамга қараб, уйда ўтирганлар. Бу давр мобайнида оиламизда фақат отам ишлаганлар. Эски шаҳардаги ҳовлимиздан, бошқа уйга чиқишимизга, авваламбор Аллоҳ, қолаверса, ижтимоий таъминот органи томонидан укамнининг ногиронлиги туфайли берилган уй сабаб бўлган.

Отам нашриёт қошидаги ошхонада ошпаз бўлиб ишлар эдилар. Ойликлари собиқ совет тузумининг пулида 70 сўмни ташкил қиларди. Шу пулга оила тебратилган. Ҳар ҳафтада камида бир марта, ё бадиий китоб, ё журналлардан олиб келганлар.

Нашриёт қошидаги ошхона бўлгани учун, хўрандалар тез-тез нашр қилинаётган адабиётлардан ташлаб кетишар, уйимиз «Шарқ юлдузи», «Ёшлик», «Фан ва Турмуш», «Саодат», «Муштум», «Гулхан» каби журналларга тўлиб кетган. Айниқса, «Шарқ юлдузи» журналида янги чоп этишга тайёрланаётган асарлардан парчалар бўлгани учун, ушбу журнални жуда яхши кўриб ўқир эдим. Шу даврда китоб ўқишга бўлган меҳр уйғонган.

Маркетинг молиядан кўра қизиқроқ кўринган

Ота-онам олийгоҳда ўқишмаган. Лекин мен ва укаларим (энг кичик укам 1989 йили, иккинчи укам вафот қилишидан 1 йил аввал туғилган) - ҳаммамиз олий маълумотга эгамиз. Сабаби ота-онамиз ва кейинчалик ўзимиз ҳам олий маълумот олишни ҳаётдаги мақсадларимизга эришиш учун асосий воситалардан бири деб белгилаб олганмиз.

Олийгоҳга кираман деб жазм қилишимга яна бир ҳолат сабабчи бўлган. Мактабни битиришим билан, отамга ёрдам бериш учун Чуқурсойдаги пилладан ипак йигирув фабрикасида ишлаганман. Лекин у ердаги бир хиллик, доимо такрорланадиган ва зерикарли муҳит менга қаттиқ таъсир қилган ва келажакда ўз олдимга қўядиган мақсадларимга туртки бўлган.

Мактабни битирган йилим Тошкент давлат шарқшунослик университетига топширганман, лекин кириш имтиҳонларидан ўта олмаганман. Мактабда она тили ва математика фанларидан яхши ўқиганман, аммо мактабдаги билимим, айниқса, чет тили бўйича мактабдан олган билим даражам олийгоҳ учун етарли эмаслигини англаб етганман. Шундан кейин, инглиз тилидан репетитор топганман ва бир йил давомида ҳам ишлаб, ҳам инглиз тилидан сабоқ олганман.

Менга репетитор бўлган устозимнинг уйларини ҳам ўзим суриштириб топиб борганман. Орадан бир мунча вақт ўтгандан кейин, инглиз тили устозим менга: «Одатда мени олдимга фарзандларини ўқитиш учун, ота-оналари етаклаб келишади. Дарслар сони, нархи ва жадвалини ҳам мен ўқувчи билан эмас, ота-она билан гаплашаман. Сен келганингда, мени кейинги йилгача дарс берадиган вақтларим тўлиб бўлганди. Аммо ўзинг, ота-онангсиз дарс олишни истаб келганинг учун, сенга рад жавобини бериб, қайтариб юбора олмадим, ўзимга режалаган шахсий вақтим ҳисобидан сенга қўшимча вақт ажратган эдим» - деб айтган эдилар.

Бир йил давомида инглиз тилидаги билимим кескин даражада ошди ва устозимнинг маслаҳати билан Тошкент давлат университетининг Хорижий филология факультетига имтиҳонлардан яхши ўтиб, ўқишга кирдим. Орадан бир йил ўтиб, Тошкент давлат техника университети қошида янги очилган Бизнес бошқаруви факультетига кириш имтиҳонларини муваффақиятли топшириб ўтиб кетдим. Бу факультет Малайзия билан ҳамкорликда очилган бўлиб, ўз даври учун жуда илғор дастурга эга ва ўқув жараёни чет элдан ташриф буюрган ўқитувчилар иштироки асосида ташкил қилинган эди.

Факультетда 2 йўналиш таклиф қилинган: маркетинг ёки молия бошқаруви. Иккала йўналиш ҳам менга қизиқ ва иккаласидаги фанлардан баҳоларим яхши бўлган. Шундай бўлса-да, маркетингни танладим. Сабаби маркетинг 90-йиллар учун нисбатан янги йўналиш эди. Бу даврда ҳали кўп корхоналар совет тузумидан қолган ташкилий бўлинма ва функцияларни ислоҳот қилиб улгурмаганди. Масалан, сотув вазифаси ва бўлимлари ҳали ҳам маҳсулотни сотиш эмас, балки маҳсулот таъминоти, яьни «снабжение” билан шуғулланишга қаратилганди. Яъни бозор қонунига ўтиб ишлаш, корхоналарнинг мижозбоп маҳсулот ва хизмат турларини ишлаб чиқиши, бозорни ўрганиш каби тушунчалар янгилик ҳисобланган. Чунки собиқ совет иқтисоди асосан сунъий дефицит яратишга асосланган ва корхоналар маркетинг ва сотув ўрнига фақат таъминот қилиш билан шуғулланган. Табиийки, маркетинг жуда янги соҳа бўлган ва менга бу йўналиш молиядан кўра қизиқроқ кўринган.

АҚШ эмас, Буюк Британияга кетдик

Очиғи, магистратура учун айнан Буюк Британияга бориш менинг танловим бўлмаган. Мен АҚШ даги университетларда MBA қилишни мақсад қилиб қўйгандим ва танлов имтиҳон ва синовлардан ҳам муваффақиятли ўтганман. Бизни Умид жамғармаси совриндорлари сифатида эълон қилишганда ҳам АҚШ университети учун ғолиблар рўйхатида бўлганман. Аммо мен ва мен каби яна 5 йигитга жамғарма раҳбариятининг қарорига мувофиқ Буюк Британиянинг Рединг университетига йуналиш берилган. Бунинг сабаби, Рединг университети Умид жамғармаси раҳбариятига молиявий тарафдан яхшироқ таклиф билан чиққан. Аниқроғи, агар талабалар сони маълум миқдорни ташкил этса, муайян чегирмалар таклиф этилган. Шу сабабли, биз ҳам Рединг университетига кетадиганлар таркибига киритилганмиз.

Ҳозир, Рединг университетига борганимдан ҳеч ҳам афсусланмайман. Чунки, шу олийгоҳ баҳона бир неча жуда қалин дўстлар орттирганман. Улар билан ҳали ҳануз яхши алоқадамиз. Умуман, АҚШ, Буюк Британия, Германия ва бошқа ўқув тизимларини таққослаш ва уларни камчилик ва фарқларини таҳлил килиш бу алоҳида масала ва буни тегишли мутахассислар қилгани яхши. Ҳар бир хорижий давлат таълим тизимининг ўзига яраша ютуқ ва камчиликлари бўлиши аниқ. Лекин, аминманки, хорижда муввафақиятли таълим олиш кўп меҳнат ва мустаҳкам иродани талаб этади. Умуман, муваффақият дангасаликни ёқтирмайди. Энг асосийси, талаба шу ўқишга кира олдими, демак унинг ҳеч қайси маҳаллий ёки бошқа хорижий талабадан кам жойи йўқ.

Буюк Британиядаги дастлабки ойлар албатта қийин кечган. Сабаби биринчи марта чет элга чиққанман. Тамоман бошқа маданият, тил ва жамият. Бу давлатда бўлишим мени шахс сифатида ўзлигимни ёки характеримни ўзгартирган деб айтолмайман, лекин ўзимга бўлган ишонч ошган, дунёқарашим кенгайган, ҳаётий тажрибам кўпайган, фикр-мушоҳада қилиш ва келгусида дуч келишим мумкин муаммолар ечимларини топиш учун мисоллар, сабоқлар ва кўникмалар йиғилган. 

PAYNET дастлаб икки хил рангда бўлиши мўлжал қилинган

PAYNET тўлов тизимининг бевосита фаолияти 3 хоналик офис, 2 та стол, 2 та стул ва 4-5 кишилик жамоа билан бошланган. Стулда навбатма-навбат ўтириб ишлардик. Иш бошлаганимиздан чамаси 6 ойлардан кейин биринчи шартнома тузилган, яна 3-4 ойдан кейин биринчи онлайн тўлови ўтказилган. Мен PAYNET’га келишдан олдин аввалги ишимдан бўшаган эдим, яъни менга орқага қайтиш эшиги йўқ бўлган.

Лойиҳамизнинг кўтарилиб кетишига қаттиқ ишонганмиз. Сабаби ғоя янги, ҳеч ким ҳали кўтариб чиқмаган ва бозорда талаб юқори, чунки ўша вақт уяли алоқа учун тўлов карталари тақчил бўлиб, одатда 20-25% норасмий устама ҳақи билан сотиларди.

PAYNET логотипидаги яшил думалоқ дастлаб икки хил рангда бўлиши мўлжал қилинган. Бунинг мақсади агар PAYNET пештахта белгиси ўрнатилган шохобча ишлаб турган бўлса яшил думалоқ, агар шохобча ёпиқ бўлса, қизил думалоқ белгиси ёниб туриши керак эди. Лекин, буни амалда тадбиқ қилиш осон бўлмагани ва кўп харажатли бўлгани учун, бу ғоядан воз кечганмиз ва фақат яшил думалоқ белгини қолдирганмиз. Шу даврда мен ўзим ўқиган факультетда дарс ҳам берганман. PAYNET учун ишланган турли хилдаги логотип вариантларини ва шиорларини талабаларимга кўрсатиб фикр-мушоҳада ҳам қилганмиз. Чунки тўлақонли фокус гуруҳлар ва тадқиқотлар ўтказишга пулимиз бўлмаган.

Қийинчиликлардан бири хизмат кўрсатишни бошлаш чўзилиб кетганида бўлган. Тизер компаниясини бошлаганимиздан сўнг режамиз бўйича 1-2 ой ичида хизмат кўрсатишни бошлаш керак эди. Лекин тўлов тизими ва асосий хизматларга уланишларнинг битиши режадан кўра чўзилиб кетиб, 6 ойдан кўпроқ вақтни ўз ичига олган. Биз унгача компаниянинг исми, бренди, логотипи, шиори, веб-сайти ва ҳатто реклама принтларигача битириб бўлган эдик. Лекин эълон муддати кечикаётган эди. Шунда бюджетни тежаш ва вақтдан олдин сарф-харажатни кўпайтирмаслик учун билбордлар сонини камайтирганмиз, боиси қўлимиздаги пул тежалган ва иш бошлаб олишга етказишимиз керак эди. Шаҳар бўйлаб бор-йўғи 5 та билборд қолдирганмиз. Лекин уларнинг жойини ҳар ой ўзгартириб турганмиз. У вақтда кўчадаги реклама ҳозиргидек кўп бўлмаган, ижтимоий тармоқлар ҳам йўқ эди, балки шунга 5 та билборд ҳар ойда жой ўзгариши ҳисобига шаҳар бўйлаб кенг қамровли реклама эффектини бергандир.

Асосий хавотирлардан бири, албатта, Ўзбекистон бозорида биринчиликдан қуруқ қолиш эди. Чунки бу ғояни тадбиқ этиш учун бир неча инсонлар, корхона раҳбарлари, мутасадди кишилар билан суҳбатда бўлишга ва ғоя бўйича режаларимизни тақдим қилишимизга тўғри келган.

Хизматлар эълон қилиниб, бевосита аҳолига хизмат кўрсатиш бошлангандан сўнг 1 йил ўтгач, лойиҳа соф фойдага кира бошлаган.

Мисрдаги бизнес модел Ўзбекистондан катта фарқ қилади

Мисрга кўчиб келганимга 12 йилдан ошди. Ҳозир, бу ерда Bee smart payment solutions’да Бошқарувчи директор лавозимида ишлайман. Корхонанинг ҳиссадори Мисрнинг «Эбтикар холдинг» компанияси. Бу лойиҳани 2010 йил бошлаганмиз, 2012-йилда корхона раҳбари килиб тайинланганман ва 10 йилдан бери шу лавозимда фаолият юритиб келаман. Гарчи бу корхона ҳам тўлов тизими хизматларини амалга оширса-да, бу ердаги бизнес модел Ўзбекистондан катта фарқ қилади. Биз бу ерда жуда катта жамоани ушлашга мажбурмиз, сабаби кўпгина тижорат ва чакана савдо шохобчаларининг банкда ҳисоб рақами йўқ ва тўлов тизимидан ўтган пулларни нақд кўринишида йиғишга тўғри келади ва бу ўз навбатида нақд пул муомаласи билан боғлиқ бир қатор муаммоларни келтириб чиқаради. Айни вақтда корхона ишчилари сони 800 атрофида ва мамлакат бўйлаб 6 та филиал ишлаб турибди.

Фин-тех бозорига тўхталадиган бўлсам, Ўзбекистонда мавжуд бўлган баъзи шароитлар Миср бозорида ҳали юзага келмаган. Масалан, қонунчилик доирасида тўлов тизимлари корхоналари Миср Марказий Банки томонидан идора этилиши расман 2020 йилда қабул қилинган банклар фаолиятига тегишли қонунда акс этган бўлса-да, ҳозиргача бу корхоналар фаолияти бўйича тегишли низом ва йўриқномалар Марказий Банк томонидан қабул қилинмаган.

Бундан ташқари аҳолининг шундай сегментлари борки, уларда банк ҳисоб рақами йўқ ва банк тўлов карталаридан умуман фойдаланмайди. Бироқ, Миср ҳукумати йилдан-йилга банк хизматлари ва электрон тўловларни аҳоли томонидан кўпроқ фойдаланишига қаратилган чора-тадбирларни кўпайтириб бормоқда.

Ўзбекистон бозорига келсак, PAYNETдан ташқари ҳозир жуда оммалашиб кетган ва кучли рақобатчилар, яъни Payme, Click, Apelsin каби тўлов тизимлари борлиги, албатта, қувонарли ҳол. Кучли рақобат бўлган жабҳа албатта, истеъмолчининг фойдасига хизмат қилади.

Ҳар гал Тошкентга борганимда Чорсудаги китоб дўконларини айланаман

Шахсан ўзим бадиий адабиётни ҳам, бадиий бўлмаган турли мавзудаги адабиётларни ҳам ўқишни яхши кўраман. Ҳар гал Тошкентга борганимда, албатта, Чорсудаги китоб дўконларини айланмай қайтмайман.

Бадиий китоблардан Эрнест Хемингуэй, Эдгар По, Толкиен асарларини ўқийман, замонавий адабиётдан Yuval Noah Harari қаламига мансуб «Homo Deus» китоби, ўзимизнинг муаллифлардан Тоҳир Малик ва Ҳожиакбар Шайхов асарлари яхши, Алиҳонтўра Соғунийнинг Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам тарихлари ҳақидаги китоби ва албатта, Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг ҳамма китобларини ўқишни тавсия қиламан. Агар ўқувчилар орасида ёшлар бўлса ва ҳали Шайхнинг китобларини ўқимаган бўлсалар, албатта, уларнинг «Бахтиёр оила» китобидан бошлашсин.

Иккинчи бўлган одамни ҳеч ким эсламайди

Биринчи навбатда қайси соҳанинг танлашингиздан қатъий назар, шу соҳанинг ўртамиёна мутахассиси бўлиб қолишингиз ярамайди. Сиз муҳандис, дизайнер, доктор, тижоратчи, ҳисобчи, ҳунарманд, ошпаз, умуман ким бўлишингиздан қатьий назар, ўз соҳангизнинг моҳир устаси бўлишингиз шарт.

Мен бизнес бошқарув куллиётида ўқиётган даврим, устозларимиздан бири талабалардан: «Ойга биринчи ким чиққан?» - деб савол бериб қолди. Кўпчилик: «Нил Армстронг» - деб жавоб беришди. Шундан кейин «У билан яна ким чиққан?» - деб сўради. Ҳеч ким эслай олмади. Шунда устозимиз: «Кўрдингизми, одатда иккинчи бўлган одамни ҳеч ким эсламайди» - деб айтди.

Шунинг учун ҳаётий мақсад қўйганингизда, албатта, мен шу соҳани етук намояндаси бўламан, деб ният қилиш лозим ва бунга эришиш учун доим ҳаракатда бўлиш керак. Ўз соҳасини мукаммал эгаллай олган инсон пул кетидан қувмайди, сабаби пулни ўзи унинг кетидан қувиб юради.

Иккинчидан, ҳар хил тўсиқларга, муваффақиятсизликларга, умуман, турли зарбаларга дуч келганда тушкунликка тушманг. Агар кимда-ким турли қоқилиш ва зарабалар туфайли ўзига ачиниб, тушкунлик кайфиятида давом этар экан бу унинг, аввало, ўзига ва қолаверса, ён-атрофидаги инсонларга ҳам зарар етказишни бошлайди.

Мен юқорида айтиб ўтганимдек биринчи топширган йилим олийгоҳга кира олмаганман. Ёки кейинчалик АҚШ университетларига магистратурага ўтиш имтиҳонлардан муваффақиятли ўтсам-да, менга боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра, бошқа давлатга ва бошқа соҳага йўналтирилганман. Бундай ҳолатларда дастлаб ўксиниш ва тушкунлик пайдо бўлган, албатта. Бу турдаги зарбалар ҳаётимда кўп учраган. Лекин инсон бундай ҳолатларни яхшиликка деб билиб, ўзини тиклаб, бу ҳолатлардан сабоқ олиб яна олға интилиши керак.

Ўзимни Ўзбекистондан узилиб қолган деб ҳисобламайман. Сабаби Мисрдаги лойиҳамиз ўзбекистонлик дастурчиларга мижоз ва дастурий таъминот ва бошқа информацион технология хизматларидан фойдаланиш учун кўпинча Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган ҳамкасабаларимизга мурожаат қилиб турамиз.

Кейинчалик албатта, буткул ватанга қайтиш режамда бор.

Нурилло Тўхтасинов суҳбатлашди.