Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги тадбиркор Мурод Назаров томонидан дарахт кесишга жорий этилган мораторий ўрнига компенсацион экиш ва «дарахтлар банки» тизимини жорий этиш таклифига расмий муносабат билдирди.

Қуйида муносабат матнини тўлиғича ҳукмингизга ҳавола қиламиз:

«Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги Савдо-саноат палатасининг очиқ мулоқотида тадбиркор Мурад Назаров томонидан дарахт кесишга жорий этилган мораторий ўрнига компенсацион экиш ва «дарахтлар банки» тизимини жорий этиш таклифи билан танишди.

Вазирлик қуйидагиларни алоҳида таъкидлаш зарур деб ҳисоблайди:

Ўзбекистон денгиз ва океанларга чиқиш имкониятига эга бўлмаган мамлакат сифатида, кислород манбалари ва карбонат ангидридни ютиш имкониятидан маҳрум. Шу билан бирга, ҳудудининг 60 фоизидан ортиғи чўл ва ярим чўллардан иборат бўлиб, иқлим ўзгаришларига нисбатан жуда заиф ҳисобланади.

Шунингдек, Марказий Осиё минтақасида иқлим исиши глобал ўртача кўрсаткичлардан икки баравар тезроқ кетмоқда. Сўнгги 30 йилда минтақада ҳарорат 1,5°С га кўтарилган бўлса, бу глобал ўртача 0,7°С га тенг.

Шундай шароитда яшил ҳудудлар экологик мувозанатни сақлашда ҳаётий аҳамиятга эга бўлиб, дарахт кесишга қарши мораторий айнан шу мақсадни кўзлаган.

Ривожланган давлатлар тажрибаси дарахт кесишга қатъий чекловлар атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва барқарор шаҳарлашувнинг самарали воситаси эканини кўрсатмоқда:

• Германияда нафақат ўрмонлар, балки шаҳар дарахтлари ҳам қонун билан муҳофаза қилинган. Жамоат жойларидаги ноқонуний кесилган ҳар бир дарахт учун 50 000 еврогача жарима белгиланади. Бундай ҳолатларда компенсацион чоралар қатъий назорат остида бўлади.
• Буюк Британияда Tree Preservation Order (TPO) бузилиши учун 20 000 фунтгача жарима ёки чекланмаган жарима ва озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланган. 2023 йилда машҳур Sycamore Gap дарахтини кесган шахс 4 йилдан ортиқ қамоқ жазосига ҳукм қилинган.
• Қозоғистонда Жиноят кодексининг 340-моддасига кўра, ноқонуний дарахт кесиш ойлик ҳисоблаш кўрсаткичининг 160 баравари (тахминан 1 181 АҚШ доллари) миқдорида жарима ёки 40 кунгача ҳибс жазоси билан жазоланади. Мулк мусодара қилиниши ҳам мумкин.
• Россияда Жиноят кодексининг 260-моддаси асосида 1 миллион рублгача (12 770 АҚШ доллари) жарима ёки 4 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси мавжуд. Шунингдек, техника мусодара қилиниши ва зарар компенсацияси ҳам талаб қилинади.

Бу мисоллар шуни кўрсатадики, ҳаттоки иқлими қулайроқ давлатларда ҳам дарахтларни муҳофаза қилиш бўйича қаттиқ чора-тадбирлар мавжуд.

Таққослаш учун, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодексининг 79-моддасида фуқаро учун базавий ҳисоблаш миқдорининг (БҲМ) 25–50 баравари (738–1470 АҚШ доллари), мансабдор шахс учун эса БҲМнинг 50–75 баравари (1470–2210 АҚШ доллари) миқдорида жарима белгилангани қайд этилган. Шунинг учун мораторияни сақлаш ва кучайтириш экологик барқарорликнинг муҳим чораси сифатида кўрилмоқда.

Таклиф қилинаётган компенсацион экишлар ва «дарахтлар банки» мавжуд мораторийга қуйидаги сабаблар туфайли тўлиқ алтернатив бўла олмайди:

1. Вояга етган дарахтни ҳеч қандай кўчат тўлиқ алмаштира олмайди — на СО₂ ютиш ҳажми, на микроиқлимга таъсири, на биологик хилма-хиллик бўйича. Европа атроф-муҳит агентлиги маълумотларига кўра, битта дарахт йилига 21 кг СО₂ ни ютади. Бирорта ҳам кўчат бу функцияни ўнлаб йиллар давомида бажара олмайди.

2. «Дарахтлар банки» амалиёти сунъий равишда коррупция ва спекуляцияларни юзага келтириши мумкин. Human Rights Watchнинг «Wild Money» тадқиқотига кўра, айрим мамлакатларда компенсацион экинлар ноқонуний дарахт кесишни яширишга хизмат қилмоқда. Ўзбекистонда эса компенсацион экинлар — мавжуд маъмурий ёки жиноий жавобгарликларга қўшимча чорадир, лекин муқобил эмас.

Афсуски, айрим қурилиш соҳаси вакиллари экологик қонунчиликни четлаб ўтиш учун киноя билан айтганда «ижодкорона» ёндашувларни қўлламоқда.

Масалан, дарахтларни сунъий қуритиш орқали кейин уларни қонуний тарзда кесишга уриниш — бундай амалиётларнинг яққол мисолидир.

Бундай ёндашувлар экологик нормаларни заифлаштириш эмас, балки ижобий мақсадларда — барқарорликка ҳисса қўшишда қўлланилса, анча мақсадга мувофиқ бўларди.

Экология вазирлиги янги экологик таҳдидларга нисбатан тенг таъсир қайтаришга интилаётганини ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш бўйича ҳаракат қилаётганини таъкидлайди.

2024 йилда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 79-моддасига ўзгартиришлар киритилиб, яшил ҳудудларни йўқ қилганлик учун жавобгарлик кучайтирилди.

Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг сайловолди дастурида дарахт кесишга чекланмаган муддатда мораторий жорий этилиши таъкидланган. Президент Фармонларида, айниқса, қурилиш жараёнида яшил ҳудудлар яратишга алоҳида эътибор қаратилган.

2023 йил 23 ноябрдаги 199-сонли Фармонга биноан, қурилаётган бинолар атрофига ажратилган ер майдонининг камида 25 фоизи кўкаламзорлаштириш учун ажратилмаган бўлса ва зарур чора-тадбирлар амалга оширилмаган бўлса, Давлат қабул комиссияси томонидан бу объектлар фойдаланишга қабул қилинмайди.

Мавжуд мораторияни қайта кўриб чиқишга уриниш, айниқса, компаниялар ўз фаолиятига ЭСГ тамойилларини жорий этишга интилаётган, шунингдек, мамлакатда 2025 йил «Атроф-муҳитни асраш ва яшил иқтисодиёт йили» деб эълон қилинган бир пайтда, афсус билан қарши олинади.

Ўз чиқишида жаноб Назаров ҳар қандай йўл билан дарахт кесиш бўйича турли «усуллар» қўлланилаётганини тилга олди. Шу муносабат билан, Вазирлик унинг дарахт кесишда қўллаётган ёндашувларини атрофлича текшириш учун ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан тўлиқ тафтиш ўтказилиши зарур, деб ҳисоблайди. Ушбу ўрганиш натижалари унинг олдинги фаолияти юзасидан тегишли хулосалар чиқариш имконини беради, деб умид қиламиз.

Жаҳон амалиёти шундан далолат берадики, барқарор қурилиш яшил майдонларни йўқ қилиб, кейин компенсация қилишга эмас, аксинча, уларни сақлашга асосланади. Вазирлик конструктив мулоқотга тайёр, лекин давлат экологик сиёсатининг принципиал асосларини қайта кўриб чиқишга эмас».