Хабарингиз бор, шу йилнинг 7 апрель куни Суриянинг Шарқий Гута вилоятидаги Дума шаҳрига кимёвий ҳужум уюштирилган эди. Ушбу ҳужум натижасида 40 дан ошиқ одам, жумладан ёш болаларнинг вафот этгани ва 500 дан ортиқ кишининг газдан заҳарлангани ҳақида хабарлар ва видеолар тарқалди. АҚШ бошчилигидаги ғарб давлатлари бунга Сурия ҳукумати ва унинг энг яқин ҳамкори Россияни айблади. Ўз навбатида, Сурия ҳукумати ва Россия ушбу айбловларни рад этди. Кейинроқ Россия ташқи ишлар вазири Сергей Лавров Думага уюштирилган кимёвий ҳужум «исёнчилар ва уларни қўллаб турган йирик давлатлар томонидан саҳналаштирилгани»ни таъкидлади.

Ушбу ҳужумдан кейин АҚШ президенти Доналд Трамп Сурияга ҳужум қилиш билан таҳдид қилди. Унинг бу истагига Франция президенти Эммануэл Макрон ҳам қўшилди. Охирги пайтларда Россия билан муросаси келишмай юрган Буюк Британия ҳам бу фикрни қўллаб-қувватлади ва ўша кун келди. 13 апрелдан 14 апрелга ўтар кечаси АҚШ, Франция ва Буюк Британия ҳарбийлари биргаликда Суриянинг «кимёвий қуроллар сақланаётган» омборларига қарата ҳаводан ракета ҳужумини уюштирди. Ҳужум асосан учта ҳарбий базага қаратилди. Улардан бири Дамашқ яқинидаги Барза кварталида жойлашган бўлса, қолган иккитаси Ҳомс вилоятида жойлашган.

АҚШ президенти Доналд Трамп вазифа бажарилганини айтган бўлса-да, Россия ракеталарнинг аксарият қисми Суриянинг ракетага қарши мудофаа тизимлари томонидан уриб туширилганини маълум қилган. Сурия инсон ҳуқуқларини мониторинг қилиш маркази берган маълумотларга қараганда, ҳужум уюштирилган объектлар 3 кун аввал Сурия ҳукумати томонидан эвакуация қилинган.

Ҳамма қатори мени ҳам бир савол ўйлантирмоқда: нега тўсатдан улар Сурияга ҳужум қилиш ҳақида гапириб қолишди?

Келинг, бироз ортга қайтамиз

2013 йилгача Суриядаги урушда асосий ролни ўйнаб келган АҚШ ва Франция 2015 йилнинг сентябрь ойида Москванинг Сурия урушига аралашувидан сўнг ўйиндан ташқари ҳолатда қолиб кетишди. Шунга қарамай, АҚШ ўтган йилнинг ёзига қадар ИШИДга қарши курашда асосий ролни ўйнаб келди ва ҳозир Фурот дарёсининг шарқида 2000 нафарга яқин ҳарбийларини сақлаб турибди. Бироқ АҚШ бошчилигидаги коалиция таркибида қатнашаётган Франция ўз мавқеининг анча тушиб кетаётганини кўриб турибди.

Шу маънода олиб қарайдиган бўлсак, Макрон ва Трампнинг Сурияга қарши ҳаракатларини ушбу минтақадаги сиёсий ва ҳарбий саҳнага қисман бўлса-да қайтишга интилиш сифатида баҳолаш мумкин. Бундай қайтишнинг дастлабкиси ўтган ой Анқарада бўлиб ўтган Россия, Туркия ва Эрон президентларининг Сурия масаласига бағишланган саммитидан бир кун ўтиб юз берди. Париж Сурияда туркларга қарши кураш олиб бораётган курдларни қўллаб-қувватлаш мақсадида ўз ҳарбийларини юборишини маълум қилди. Анқарада ўтган саммит Сурияда асосий ўйинчилар ким эканлигини кўрсатиб турарди.

«Сурия «Ялтаси» (1945 йилги Ялта конференцияси назарда тутилмоқда) вужудга келаётган бир пайтда Ғарб ўйиндан ташқарида эди. Ҳарбий ҳаракатлар уларнинг ўз мавқеларини тиклашига ёрдам берадими деган савол пайдо бўлади. Унчалик эмас. Чунки минтақадаги кучлар, жумладан АҚШнинг ҳамкорлари ҳам Вашингтоннинг минтақада етакчи сифатида гавдаланишини хоҳлашмайди», — дея тушунтиради Ўрта Шарқ бўйича мутахассис ва Франциянинг Халқаро муносабатлар ва стратегия иснтитути тадқиқотчиси Карим Битар.

Яна самарасиз натижаларми?

Ушбу ҳужум уюштирилишидан олдин баъзилар унинг тахминий натижасини минимум дея баҳолашган эди. 2017 йилнинг апрель ойида Сурия ҳукумати Хон Шайхун вилоятида исёнчиларга қарши зарин газидан фойдаланганидан сўнг АҚШ самолётлари Суриянинг Шайрот ҳарбий базасини бомбардимон қилган эди. Бироқ ўша ҳужум ҳам аслида ҳеч қандай фойда бермаган. Орадан бир йил ўтган бўлса-да, Сурия ҳукумати ҳамон кучли. Ҳатто бир ҳафта олдин АҚШ президенти Доналд Трамп АҚШ қўшинларини зудлик билан Сурия ҳудудидан олиб чиқиб кетмоқчи эканлигини айтган эди.

Россия асосий ўйин бошқарувчи

Баъзи таҳлилчиларнинг фикрича, кенг кўламли ҳарбий амалиётлардан кейин ҳам ғарбликлар ўз мавқеини қайта тиклай олмайдилар. Чунки ғарбнинг Сурия можаросидаги роли пасайиб кетишининг сабаби бир неча йил ортга бориб тақалади.

Бу нарса 2013 йилнинг сентябрь ойида Сурия ҳукуматига қарши олиб борилаётган ҳарбий амалиётлар пайтида АҚШ ўз фикрини тўсатдан ўзгартирганидан бошланган. Ўшанда француз-америка тандеми худди Ливияда бўлгани каби Башар Асад ҳукуматини ағдариб ташлаш учун ҳарбий амалиётларга тайёргарлик кўраётган эди. Барак Обама ва Франсуа Олланднинг уруш бошлаш ҳақидаги хабаридан бир неча кун ўтиб АҚШ президенти ўз фикридан қайтади. Бунга АҚШ конгрессининг Суриядаги ҳарбий амалиётларда иштирок этмаслик ҳақида чиқарган қарори сабаб бўлди. Қисқаси, Франция ўзини камситилгандек ҳис қилди.

Ушбу кескин бурилиш ғарб учун ҳақорат эди ва унинг тобора мураккаблашиб бораётган можародаги ролининг пасайиб кетишига ва янги ўйинчиларнинг вужудга келишига олиб келди. ИШИД, Туркия, Эрон ва айниқса Россиянинг иштироки ғарб мавқеини янада кучсизлантириб юборди.

Ҳарбий жиҳатдан Россиянинг аралашуви вазиятни тубдан ўзгартирди ва зиддиятга жалб қилинган кўплаб минтақавий ва халқаро кучлар ўртасида куч ва таъсирнинг янги мувозанатини ўрнатди. 

Россия ёрдамга келгунга қадар ҳалокат ёқасига келиб қолган Сурия ҳукумати Москванинг кўмаги билан бирин-кетин исёнчилар устидан ғалаба қозона бошлади ва бой берган ҳудудларининг ярмидан кўпини эгаллашга муваффақ бўлди.

Дипломатик жиҳатдан АҚШ ва Франция томонидан тайёрланган 12 та резолюция БМТ Хавфсизлик кенгашидан ўтмади, бошқалари эса Россия ветосини четлаб ўтиш мақсадида ўзгартирилди ёки бошқатдан кўриб чиқилди. Женева музокараларидаги муваффақиятсизлик Россия ташабуси билан янги Остона жараёнини вужудга келтирди.

Сиёсий жиҳатдан Эрон ва Россия Сурия ҳукуматини қўллаб турган бир вазиятда, АҚШ ва Францияда аниқ бир тузулмага эга бўлган ҳамкор йўқ эди. Аввалдан Сурия мухолифатини қўллаб келган АҚШ мухолифатдагиларнинг радикаллашуви ҳақидаги гап-сўзлардан кейин улар билан алоқани узганлиги кейинчалик ўз исботини топди.

АҚШнинг хатолари

Ғарбнинг минтақага куч билан қайтиб келишини қийинлаштирувчи яна бир омил мамлакатнинг 4 та назорат зонасига бўлиниб кетганидир. Улардан биринчиси мамлакатнинг 56 фоиз ҳудудига эгалик қилаётган Сурия ҳукумати ва унинг ҳамкорлари назоратидаги ҳудуд. Иккинчиси 12 фоиз ҳудудга эгалик қилаётган исёнчилар назорат қилаётган ҳудуд. Учинчиси Туркия ва унинг суриялик ҳамкорлари назоратидаги 4 фоиз ҳудуд бўлса, тўртинчиси АҚШ кўмагида 28 фоиз ҳудудга эгалик қилаётган курдлар назоратидаги ҳудуд.

Ғарб ролининг кучсизланиб кетишига яна бир сабаб АҚШнинг волюнтаристик сиёсатидир. АҚШнинг 2008 йилда сайланган президенти дарҳол Ироқдаги ва Афғонистондаги америкалик ҳарбийларни уйларига қайтаришга қарор қилди. Ниҳоят Вашингтон ИШИД гуруҳи пайдо бўлиши ортидан можарога яна аралашди. Аммо, шунга қарамай, кенг кўламдаги амалиётларга киришни истамади.

Обамадан кейин келган Доналд Трампнинг Сурия ва Ўрта шарқдаги сиёсати ҳам ўзининг беқарорлиги ва олдиндан айтиб бўлмаслиги билан ажралиб турибди.

Франция навбатдаги йирик ўйинчими?

АҚШнинг чекиниши ортидан охирги икки йилда ўз ҳарбийларини Сурия шимолига жойлаштирган ва яқиндагина курдлар назоратидаги Манбижга ўз қўшинларини юборган Франция кейинги босқичда минтақадаги можарода муҳим рол ўйнаши мумкин, айниқса дипломатик йўналишда.

Замонавий можаролар геополитикаси бўйича мутахассис Жулиен Тероннинг таъкидлашича, «Франция муҳим рол ўйнайди ва АҚШга тегишли жавобгарликни ўз зиммасига олиши ҳам мумкин. Париж буни жуда яхши билади».

«Франциянинг ролига минтақавий талаб мавжуд. Эммануэл Макрон ҳозирги кунга қадар инқирознинг салбий оқибатларини енгиб чиқди ва сўнгги Ливан инқирозининг натижаси билан катта муваффақиятларга эришди», — дейди Карим Битар.

Минтақада Риёдни қўллаб-қувватласа-да, Париж аслида Саудия Арабистони ва Эрон ўртасида воситачи ролини ўйнашни, бунинг учун эса Теҳрон билан ҳам яқин алоқада бўлиб туришни хоҳлайди.

Париж, шунингдек, Сурия инқирозига алоқадор бошқа низоларда ҳам воситачи ролида бўлишни истайди. Шунинг учун ҳам Франция президенти яқинда курдлар ҳамда Туркия ўртасида воситачилик қилишни таклиф этди. Аммо Туркия бу таклифни кескин рад қилди.

Халқаро муносабатлар ва Европа хавфсизлиги масалалари бўйича мутахассис Эммануэл Дупуй «Франциянинг Сурия бўйича Остона жараёнида расмий кузатувчи мақомини олишга ҳаракат қилганини, аммо бунга эриша олмаганини» айтиб ўтди.

Хулоса қиладиган бўлсак, куни кеча АҚШ ва Франциянинг «кимёвий ҳужум» ортидан Сурияга зарба беришини Сурия шахмат тахтасида охирги йилларда Россияга бой берилган мавқеларини қайта тиклашга уриниш сифатида баҳолаш мумкин. 

Жаҳонгир Остонов