(Davomi. Birinchi qismini ushbu havolada o‘qing)

Uzoqqa bormaylik

2014 yilda Ukraina sharqidagi qurolli mojaro paytida Donbasdagi tinchlik uchun adolat bolalarni qurolli tuzilmalarga jalb qilishning 41 ta tasdiqlangan holatlarini hujjatlashtirgan. Ulardan 37 tasi Rossiya tomonidan bosib olingan va 4 tasi Ukraina nazoratidagi hududdagi qurolli tuzilmalarda bolalarning ishtiroki bilan bog‘liq.

Shu kunlarda kuzatilayotgan Rossiya bilan Ukrainadagi mojaroning kuchayishi eng halokatli to‘qnashuvlarga duchor bo‘lgan bolalar sonini misli ko‘rilmagan darajaga olib chiqishi kutilmoqda. Yangi tahlil shuni ko‘rsatadiki, Ukraina 2022 yilning birinchi to‘qqiz oyida ommaviy axborot vositalarida 2021 yildagi mojarolardan eng ko‘p zarar ko‘rgan 10 ta davlatga nisbatan besh baravar ko‘p yoritilgan. «Bolalarga qarshi urushni to‘xtating: «Unutilganlar» kitobida  shu yil boshida Ukrainadagi urush avj olganidan beri mojarolardan eng ko‘p jabr ko‘rgan 10 ta davlatda ommaviy axborot vositalarida qanday yoritilayotgani tahlili ham mavjud.

Save the Children xalqaro tashkiloti bosh direktori  shunday dedi: «Bolalar urushlarni keltirib chiqarmaydi yoki boshlamaydi, lekin ular har qanday mojaroda eng katta va eng himoyasiz qurbonlar ekanliklarini inkor etib bo‘lmaydi. O‘tgan yili jiddiy qonunbuzarliklar biroz kamaygan bo‘lsa-da, kuniga o‘rtacha 22 bola hali ham mayib bo‘lgan yoki eng yomoni – hayotini o‘g‘irlagan. Ukraina va Yaman kabi boshqa mamlakatlardagi mojarolar davom etar ekan, bu faqat yomonlashishi kutilmoqda.

Ukrainadagi urushga bo‘lgan e’tibor ko‘pchiligimizga mojaroning shafqatsizligi va uning bolalarga dahshatli ta’sirini eslatdi... Dunyo bolalarni Ukraina va Rossiya o‘rtasidagi urushdan himoya qilishda davom etishi kerak, shu bilan birga, boshqa mojarolardan jabr ko‘rgan mamlakatlardagi bolalarga g‘amxo‘rlik qilish uchun ko‘proq harakat qilishi kerak».

Ma’lumotlarga qaraganda, 2021 yilda dunyo bo‘ylab qariyb 449 million bola yoki har oltitadan 1 nafari mojaro hududida yashagan, bu o‘tgan yilga nisbatan (450 million) bir oz pasayishdir.

Afrikada mojarolardan eng ko‘p jabrlangan bolalar soni (180 million), ikkinchi o‘rinda Osiyo (152 million) va Amerikada (64 million) o‘rin olgan.

Yaqin Sharqda mojaro hududlarida yashovchi bolalarning eng yuqori ulushi (har 3 boladan 1) mavjud.

Yevropada mojarolar ta’siriga uchragan bolalarning umumiy soni va nisbati eng past bo‘lsa-da, Ukrainadagi zo‘ravonlikning kuchayishi sababli bu raqamlar 2022 yilda keskin oshgan.

«Hayot o‘z qiymatini yo‘qotmaydi»

Turli tashkilotlar tomonidan urushdan «qutqarilgan» bolalar jamiyatga qanday moslashtiriladi? 2012 yilda Serra-Leonedagi sobiq askar bolalarning jamiyatga qayta integratsiyalashuvi haqidagi hujjatli film turli universitetlarda tahlil qilingan va besh darajali dissertatsiya mavzusiga aylangan.

Uning muallifi rejissyor Vilma Massucco inson huquqlari bo‘yicha Italiya milliy mukofoti, ya’ni 2014 Mariya Rita Saulle mukofoti bilan taqdirlangan kinorejissyor va mustaqil jurnalist.

Film Serra-Leoneda qirq yildan ortiq yashagan italiyalik missioner Juzeppe Berton otaning faoliyatiga qaratilgan. Berton mamlakatdagi fuqarolar urushi qurbonlari bo‘lgan bolalarga ota-ona qaramog‘i va ta’limini ko‘rsatish uchun «Oila uylari harakati»ga asos solgan. Bu film minglab askar sifatida jalb qilingan va ishlatilgan, majburan yollangan, giyohvand moddalar berilgan va vahshiylik qilish uchun tayyorlangan bolalarning keyingi hayoti haqida. Qizlar ham askar sifatida yollangan va ko‘pincha jinsiy ekspluatatsiyaga uchragan. Bolalarning ko‘pchiligi hujumlardan omon qolgan, boshqalari esa tashlandiq holda topilgan. Ular patrullik qilish, qishloqlarga hujum qilish va olmos dalalarida ishchilarni qo‘riqlash uchun yollangan. Bu harakat 3000 dan ortiq askar bolalarni jamiyatga qaytardi.

Filmda sobiq askar bolalarning ayrimlari – hozir kattalar – Berton bilan uchrashishdan oldin va keyin o‘zlarining tajribalari haqida guvohlik berishadi. Aybdorlik, yolg‘izlik, ishonch va qo‘rquv muammolari, azob-uqubatlarni yengishga qanday yordam bergani o‘rganiladi. Filmning asosiy mavzusi fuqarolar urushi va bu askar bolalarning suiiste’moliga qaramay, La vita non perde valore «hayot qadrini yo‘qotmaydi». Film, shuningdek, Bertonning ishi zo‘ravonlik qurbonlari va aybdorlariga hayotning qadriga bo‘lgan ishonch tufayli nafrat va nafratsiz hamkorlik qilish imkonini beradi. Film «qattiq va og‘riqli», ammo insonning yovuzligi va pastkashligiga, qo‘rquvga, dahshatli tushga qaramay, umid qilish haqida.

YuNISEF tadqiqotlariga ko‘ra, bolalarning jamiyatga qayta qabul qilinishi yoki qabul qilinmasligi turli omillarga, jumladan, ularning qurolli askarlar bilan aloqa qilish sabablariga, ularning oilalari va jamoalari haqidagi tasavvurlariga bog‘liq. Qayta integratsiyaga kirishmoqchi bo‘lgan ba’zi bolalarga shubha bilan qarashadi yoki ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri rad etishadi, boshqalari esa moslashishga qiynalishi mumkin. Psixologik iztirob bolalarga o‘z tajribalarini qayta ishlash va og‘zaki bayon qilishda qiyinchilik tug‘dirishi mumkin, ayniqsa, ular stigma (ajratib ko‘rsatilish) yoki odamlarning qanday munosabatda bo‘lishidan qo‘rqqanlarida.

Qolaversa, oilalar va jamoalar o‘zlarining qiyinchiliklari va mojarolar natijasidagi jarohatlar bilan kurashishlari va uyga qaytgan bolalarni tushunish yoki qabul qilishda muammolarga duch kelishlari mumkin. Har yili qurolli kuchlarni tark etayotgan minglab o‘g‘il-qizlar o‘z kelajagini tiklash uchun yordamga muhtoj bo‘lganidek, jamoalar qaytib kelayotgan farzandlariga g‘amxo‘rlik qilishda yordamga muhtoj.

«Men tanamni bombaga aylantiraman»

Shu kunlardagi fojea urush – G‘azo va Isroilda 2006 yildan beri eng qonli jangovar harakatlardir. «YuNISEF zudlik bilan barcha tomonlarni sulhga rozi bo‘lishga, insonparvarlik yordamiga ruxsat berishga va barcha garovga olinganlarni ozod qilishga chaqiradi», dedi YuNICEFning Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika bo‘yicha mintaqaviy direktori Adele Xodr. «Hatto urushlarning ham qoidalari bor. Tinch aholini, ayniqsa, bolalarni himoya qilish kerak va ularni har qanday sharoitda saqlab qolish uchun barcha sa’y-harakatlarni amalga oshirish kerak. Barcha urushlarda bolalar eng ko‘p azob chekishadi. Shu yilning 7 oktyabrda Isroilga qilingan halokatli hujum va undan keyin G‘azo sektorining tinimsiz bombardimon qilinishidan beri bolalar o‘ldirildi, o‘g‘irlandi, mayib qilindi va chuqur qayg‘uli voqealarga duchor bo‘ldi. G‘azodagi hujumlarda 3000dan ortiq bola halok bo‘lgani va 6 000 dan ortiq yaralangani xabar qilingan – har kuni 400 dan ortiq bola halok bo‘lgan yoki yaralangan. Xabarlarga ko‘ra, Isroilda 30 dan ortiq bolalar hayotdan ko‘z yumgan, yana o‘nlab bolalar G‘azoda asirlikda qolmoqda.

YuNICEF ijrochi direktori Ketrin Rassel OAVga bergan intervyusida G‘azoda avj olgan gumanitar inqiroz haqida ochiqchasiga aytdi: «U yerda yashovchi odamlar uchun bu juda dahshatli vaziyat va biz uchun juda tashvishli. Kasalxonalar hayotiy xizmatlarning ishlashini ta’minlash uchun generatorlarga tayangan. Chaqaloqlarni tirik qoldiruvchi inkubatorlar yoqilg‘iga bog‘liq, u tugaydi va menimcha, o‘sha bosqichda biz o‘sha bolalar bilan nima bo‘lishini tasavvur qilishimiz mumkin. Ular uchun bu shunchaki dahshatli holat. Urushda qo‘llaniladigan insonparvarlik qoidalari bor. Aslida, g‘oya shundan iboratki, tinch aholi jabr ko‘rmasligi kerak, biz ularni himoya qilish uchun qo‘limizdan kelganini qilishga harakat qilishimiz kerak va bu ularning oziq-ovqat, suvga ega bo‘lishiga ishonch hosil qilish, sog‘liqni saqlash xizmatidan foydalanish imkoniyatini anglatadi. Bolalar urushlarni boshlamaydilar va ularni to‘xtata olmaydilar, lekin ular bu to‘qnashuvlarda juda ko‘p azob chekishadi».

Ha, bu bolalar nafaqat Isroil va G‘azo o‘rtasidagi urushdan aziyat chekishmoqda, balki ular jihodga tayyorlanib bolaligidan mahrum bo‘lishmoqda. HAMAS ko‘p yillar davomida Isroil bilan urush uchun askar bolalarni tayyorlagan. Yosh jihodchilar qanday va nimani o‘rganadi? Bolalarni qurolli kuchlarga yollash jiddiy jinoyat bo‘lib, xalqaro huquq tomonidan taqiqlangan. Biroq, qo‘llarida qurol bo‘lgan o‘spirinlar Yaqin Sharqdagi harbiy mojarolar uchun odatiy hodisa. Yosh jihodchilarni IShID, «Tolibon» kabi harakatlar saflarida kutib olishdi. Isroilga hujum uyushtirgan HAMAS tarkibida voyaga yetmagan jangchilardan iborat harbiy bo‘linmalar ham mavjud. Falastinlik bolalarni HAMAS dala lagerlarida o‘qishga jalb qilish haqidagi birinchi xabarlar 2000 yillarning boshlarida paydo bo‘la boshladi. Bu vaqtda harakat faqat siyosiy qanotni shakllantira boshladi va Iordan daryosining G‘arbiy qirg‘og‘idagi G‘azo va shaharlar parlament organlarida hokimiyat uchun faol kurashdi. So‘nggi 16 yil ichida anklavda yoshligidan radikallashgan butun avlod o‘sdi. Targ‘ibot ta’siri ostida 13-15 yoshdagi o‘smirlar Isroilga qarshi qarshilikka kiritilgan.

Ular G‘azo chegarasidagi panjara yaqinidagi norozilik namoyishlarida qatnashadilar – ular Isroil askarlariga tosh otishadi...  G‘azo sektorida bolalar dala lagerlari mavjudligini inkor etmaydilar. 2021 yilda «ozodlik avangardi», deb nomlangan shunday markazlardan birining ochilishiga bag‘ishlangan matbuot anjumanida HAMAS vakillari bunday amaliyot «xalqaro huquq bilan kafolatlangan» va yosh avlod o‘rtasida «qurolli qarshilik asoslarini» yaratishga chaqirilganini aytdi. Turli manbalarga ko‘ra, har yili Falastindagi HAMAS o‘quv lagerlari orqali 100 dan 130 minggacha bola o‘tadi. 2023 yil iyul oyida, Isroil bilan keng ko‘lamli mojarodan uch oy oldin, tashkilot ularda tayyorgarlik dasturi «Quddus himoyachilari» deb nomlanganini rasman e’lon qildi. Xususan, 2023 yil yozida Quddus himoyachilari jangovar tayyorgarlikdan tashqari yong‘inlarni o‘chirishni, askarlarga birinchi yordam ko‘rsatishni va shahar janglarida omon qolishni o‘rganishdi. HAMAS kabi guruhlar bolalarni piyoda bomba sifatida faol ishlatishadi. So‘nggi yillarda bolalarni xudkush terrorchi sifatida ishlatish amaliyotini tahlil qilgan amerikalik siyosatshunos Piter Uorren Singerning ta’kidlashicha, ularning eng kichigi atigi 13 yoshda, qurol va portlovchi moddalarning eng yosh kontrabandachisi esa 11 yoshda edi.

Kuch bilan yollangan bolalar Kurd-turk mojarosi paytida Kurdiston Ishchilar partiyasi faol ravishda bolalarni yollab, o‘g‘irlab ketgan. Tashkilot Turkiya xavfsizlik kuchlari tomonidan 2000 dan ortiq bolani o‘g‘irlaganlikda ayblangan... Bu holni Ikkinchi jahon urushida ham kuzatish mumkin. 1943 yilda Germaniya rahbariyatining ongida yetim qolgan uysiz bolalarni razvedka ishlariga jalb qilish bo‘yicha shunchaki dahshatli reja paydo bo‘ldi. O‘sha paytda 1 milliondan ortiq ko‘cha bolalari Sovet ittifoqining bosib olingan hududlari ko‘chalarida aylanib yurgan. Germaniyaning orqa tarafida, Kassel yaqinidagi Gemfurtda bolalar sabotaj maktabi tashkil etilgan bo‘lib, u yerda 12 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan ko‘cha bolalari o‘qitilgan. Bolalar psixologiyasi, tezroq o‘rganish va sarguzashtlarga tayangan abverlar asta-sekin o‘z rejalarini haqiqatga aylantira boshladilar. Nemislar front orqasida qolgan ko‘cha bolalari ko‘proq ko‘zga tashlanmaydigan, ishonchli, odobli va xiyonat qilishga moyil bo‘lishiga ishonishgan. Ikki kun asirlikda o‘tkazgandan so‘ng, bolalarga bir dona kolbasa tashladilar. Tushkunlikka tushgan va och qolgan o‘smirlar uning oldiga yugurib, raqiblariga qarshi agressiv kurash olib borishdi. Bu vahshiy va shafqatsiz usulda eng kuchli va faol o‘smirlar mashg‘ulotlarga yuborilgan. Uchinchi Reyxda ishlagan razvedkachilar va ko‘cha bolalarining keyingi taqdiri unchalik qiziq emas edi. Bolalar ruhiyatini sindirish uchun esa ularni doimiy ravishda Germaniyaning namunali shaharlariga olib borishar, ular bilan psixologik treninglar o‘tkazishar, turli usullar yordamida vatanparvarlik tuyg‘ularini sindirishga harakat qilishardi....

***

Maqolamiz boshida nemis va yevrey bolasining do‘stligi nima bilan tugagani haqida yozmagandik. Urushda do‘stlik abadiy bo‘lishi mumkinmi? Bolalar tinch-xotirjam o‘yinni davom ettira olarmidi? Xullas, Brunoning oilasi bolaning g‘oyib bo‘lganini bilib, qidiruvni boshlaydi va Bruno lagerda g‘oyib bo‘lganini tushunganlarida kech bo‘ladi. Bruno va Shmuyel o‘rtadagi sim tikanaklarga qaramay uchrashishadi. Yo‘l-yo‘l pijamali bola – yevrey bolakay Shmuyel gaz kamerasida o‘ldiriladi. Bruno ham qolgan mahbuslar bilan birga o‘sha gaz kamerasida vafot etadi...                                                                                                                                                                       Barno Sultonova