Juda kamchilik odamlar shtrix kodlar haqida bosh qotirgan bo‘lsa kerak, lekin ular birinchi ixtiro qilinganidan beri 75 yil ichida hayotni saqlab qolishga yordam berdi, odamlarni kosmosga jo‘natdi va ayrim qo‘rquvlarni kuchaytirdi.

Lazerlar. Bu supermarket xodimlariga kerak, degandi Pol Makenro. Kassadagi skanerlar va to‘pponcha shaklidagi kichik lazer qurollari.1969-yilda bu kelajak haqidagi g‘alati tasavvur edi: bu lazerlar Makenro va uning IBMdagi hamkasblari tomonidan ishlab chiqilgan mahsulotlarda g‘alati kichik qora-oq belgilarni skanerlaydi. U supermarketlardagi navbatlarni qisqartirishiga umid qilishar edi. Yechim shtrix-kod deb nomlandi.

O‘sha paytda shtrix-kodlar hech qachon tijorat maqsadlarida ishlatilmagan - garchi bu g‘oya 1949-yil 20- oktyabrda Makenro jamoasining bir qismi bo‘lgan muhandislardan biri tomonidan patentlashgan, ammo o‘nlab yillar davomida inkubatsiya qilingan edi. IBM muhandislari shtrix-kodlarni haqiqatga aylantirishga harakat qilishdi. Ular kelajakni tasavvur qilishdi, xaridorlar kassalar oldidan o‘tib, har bir sotib olmoqchi bo‘lgan mahsulot uchun lazerlarni skanerlashdi. Ammo IBM advokatlarining kelajak bilan bog‘liq xavotirlari kuchaydi.

Hozir nafaqadagi muhandis Makenroning so‘zlariga ko‘ra, «Bo‘lishi mumkin emas»,– dedi. Ularning qo‘rquvi «lazerli suiqasd» edi. Agar odamlar qasddan skanerlar yordamida ko‘zlariga shikast etkazsa va keyin IBMni sudga berishsa-chi? Agar supermarket xodimlari ko‘r bo‘lib qolsa-chi?

Laboratoriyada o‘tkazilgan sinovlar mitti lazer hayvonlarning(maymun) ko‘ziga zarar keltirmasligini isbotlaganidan so‘ng, advokatlar taslim bo‘lishdi.

Shunday qilib, shtrix-kodni skanerlash butun AQSh va oxir-oqibat butun dunyo supermarketlarida odatiy holga aylandi.

Maymunlar bilan bir qatorda IBMdagi Makenroe jamoasidagi har bir a’zo ham Universal Product Code uchun hurmatga loyiqdir, ular orasida bir necha o‘n yillar oldin sohildagi qumga chiziqlar chizish orqali shtrix kodlarining dastlabki konsepsiyasini ishlab chiqqan muhandis Jo Vudlend ham bor edi. U va yana bir muhandis 1949 yil oktyabr oyida shtrix-kodlarning asosiy g‘oyasini patentlash uchun murojaat qilgan.

Muhimi, Jorj Laurer va IBM jamoasining boshqa a’zolari shtrix-kod uslubida mavjud bo‘lgan yorliqlash taklifini qabul qildilar va uni supermarketdagi har qanday narsani aniqlashi mumkin bo‘lgan raqamga mos keladigan qora vertikal chiziqlardan iborat to‘rtburchakga aylantirdilar. Sut qutilaridan tortib, don qutilari yoki spagetti qoplarigacha. Oziq-ovqat sanoati 1973 yilda UPC ni rasman qabul qildi va u bilan birinchi mahsulot 1974 yilda Ogayo shtatidagi Marsh supermarketida skanerdan o‘tkazildi.

Tez orada shtrix-kodlarning boshqa turlari paydo bo‘ldi va UPC dan ham ko‘proq ma’lumotni kodlashi mumkin bo‘lgan QR kodlar yaratildi.

«Men Markaziy razvedka boshqarmasi uchun narsalarni skanerladim»,–deb tushuntiradi Makenro «Katta xaritalar» kitobida.  Bu uning IBMdagi tasvir skanerlari ustida ishlagan birinchi ishlaridan biri edi. U o‘zining UPC shtrix-kodi ixtirosi haqidagi kitobida tushuntirganidek, bu unga chakana savdoda inqilob qiladigan mutlaqo yangi, ammo tegishli texnologiya ustida ishlashga yordam berdi.

Makenro bilar edi, xodimlar har bir mahsulot narxini o‘qib, sotuvni qo‘lda qayta ishlashdan ko‘ra, mahsulotlarni kompyuterda skanerlashsa, do‘konlardagi kassa liniyalari tezroq harakatlanadi. Qabul qilish uchun bunday kodni skanerlash tizimi deyarli har safar ishlashi va hatto mahsulot skaner orqali soniyasiga 100 dyuym (2,5 m/s) tezlikda tortilganda ham kodni to‘g‘ri o‘qishi kerak edi.

IBM jamoasi Vudlend va uning hamkasbi tomonidan patentlangan dizayn asosida ishlashga kirishdi, ammo muhim farq bilan. Asl yondashuv qora chiziqlar qalinligini o‘qishga tayangan. Patentda ular taklif qilgan konsepsiyalardan biri - konsentrik doiralar orqali hosil qilingan dumaloq shtrix-kod edi. Lekin uni chop etish qiyin bo‘lib chiqdi va mahsulot o‘ramiga chiroyli tarzda joylashtirish yanada qiyinroq bo‘ldi. IBM jamoasi vertikal chiziqlarni chop etish va skanerlash jarayonini chiziqlar qalinligini o‘lchashga emas, balki bir chiziqning oldingi qirrasi va uning yonidagi chiziqning cheti orasidagi masofaga asoslash osonroq ekanligini aniqladi. Boshqacha qilib aytganda, chiziqlar orasidagi masofani skaner tomonidan o‘qilishi osonroq edi. Shunday qilib, yorliqli printerda juda ko‘p siyoh bo‘ladimi va mo‘ljallanganidan qalinroq chiziqlar chizadimi, muhim emas - skanerlash deyarli har safar ishlaydi.

Birinchi shtrixli mahsulot 1974 yilda AQSh supermarketida sotilgan bo‘lsa-da, shtrix kodlari Buyuk Britaniya supermarketlariga yetib borishi uchun yana besh yil kerak bo‘ldi. Bu yerda skanerlangan birinchi narsa choy qutisi edi.

Ba’zan odamlar yomonlik yo‘lida shtrix kodlaridan foydalanadilar. Ayniqsa, QR kodlari haqida gap ketganda, ular vertikal chiziqlardan foydalanish o‘rniga smartfon raqamli kameralari tomonidan o‘qilishi mumkin bo‘lgan naqshdagi mayda qora va oq kvadratchalar turkumlaridan iborat.

Telefoningiz bilan QR kodni skanerlash qurilmangizni zararli veb-saytga yo‘naltirishi mumkinligi sababli, ayrim vaqtlarda QR kodlari xakerlar tomonidan ishlatiladi.

Shtrix-kodlardan ba’zi bir g‘ayritabiiy yo‘llarda foydalanishga qaramay, hozirda bu belgilar butun dunyo bo‘ylab minglab sanoat va tijorat jarayonlarini qo‘llab-quvvatlaydi. UPC va QR kod standartlarini nazorat qiluvchi tashkilot GS1, har kuni dunyo bo‘ylab 10 milliardga yaqin shtrix-kod skanerdan o‘tkazilishini taxmin qilmoqda.

Misol uchun, pochta orqali kelgan mahsulotlarning qadoqlarida shtrix-kodlar va QR kodlarini ko‘rgan bo‘lishingiz mumkin. Fritning aytishicha, bitta paket ombordan sizga ketayotganda ko‘p marta skanerdan o‘tkazilishi mumkin. Shtrix-kodlar chakana sotuvchilarga mahsulotlarning katta zaxiralarini kuzatishga imkon berganligi sababli, bu korxonalar nisbatan kam xodimlarga ega yirik do‘konlarni boshqarishi mumkinligini anglatadi. «Shtrix-kodlarsiz bunday supermarketlar yoki shunga o‘xshash narsalar bo‘lmaydi», ––deydi Frit. «Bu chakana savdoning jismoniy shaklini o‘zgartirdi».

AQSh harbiylari davomatni kuzatish va xodimlarni tayyorlash uchun shtrix kodlardan ham foydalanadi. Saudiya Arabistonidagi universitetlardan birida talabalarning ma’ruza davomatini qayd etish uchun shtrix-kodlardan foydalanish ham sinovdan o‘tkazildi.

Shtrix-kodlar hatto kosmosda ham bo‘lgan. Xalqaro kosmik stansiyadagi astronavtlar asbob-uskunalari va mexanik qismlarni aniqlash uchun shtrix-kod skanerlaridan foydalanadilar, garchi ular hozirda asosan radiochastota identifikatori (RFID) teglari bilan almashtirilgan. Shtrix-kodlar kosmonavtlarning oziq-ovqat va ichimliklar iste’molini qayd etish, qon va boshqa tahlil namunalarini aniqlash uchun ham qo‘llaniladi.

Yer yuzida shtrix-kodlar hayotni saqlab qolgan bo‘lishi mumkin. Kasalxonalar qon namunalarini, dori-darmonlarni almashtirish va tibbiy asboblarni kuzatish uchun shtrix kodlash tizimlaridan foydalanadilar. Buyuk Britaniyaning Milliy sog‘liqni saqlash xizmati bunday narsalarni kuzatish uchun shtrix-kodlardan foydalanishni targ‘ib qilish uchun Scan4Safety dasturini ishga tushirdi.

Scan4Safety hisobotiga ko‘ra, ushbu texnologiyani joriy etish bemorni parvarish qilish uchun  xodimlarning 140 000 soat vaqtini tejadi, aks holda ma’muriy vazifalar va inventarni tekshirishga sarflanar edi. Uning ta’kidlashicha, shtrix-kodni skanerlash sog‘liqni saqlash xizmatiga millionlab funt sterlingni tejagan.

Vudlendning qumdagi chiziqlarisiz bularning hech biri imkonsiz edi.

Shtrix-kodlar yordamida o‘yinlar va tajribalarni loyihalash mumkin. Masalan Scanners, 2000-yillarning boshlarida mavjud shtrix-kod skanerini o‘z ichiga olgan video o‘yin edi. Misol uchun, o‘yinchilar yirtqich hayvonni tasodifiy «qo‘lga oladigan» kodni topmagunlaricha, mahsulotlardagi tasodifiy shtrix-kodlarni skanerlashlari kerak edi - bu Pokemon o‘yinlarini eslatadi.

Bularning hech biri Vudlendning qumdagi chizgilarisiz yoki Makenro va uning IBMdagi jamoasisiz amalga oshmasdi. Hozirda chakana sotuvchilarni eski vertikal chiziqlar o‘rniga QR uslubidagi kodlardan foydalanishga undash uchun Sunrise  2027 deb nomlangan kampaniya olib borilmoqda. Bu oziq-ovqat qadoqidagi yaroqlilik muddati yoki muayyan tozalash vositasidan foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar kabi qo‘shimcha ma’lumotlarni kodlash imkonini beradi. Ammo Fritning aytishicha, an’anaviy shtrix-kod yana uzoq vaqt davomida dolzarb bo‘lib qoladi.