Bu voqea o‘tgan o‘tgan asrning 90-yillarida bo‘lib o‘tgan edi. O‘shanda Andijonga yo‘lim tushdi. Taqdir taqozosi bilan uchala yo‘ldoshim ham qirg‘izistonlik o‘zbek o‘qituvchilari ekan. Yo‘l-yo‘lakay turli mavzularda suhbatlashib bordik.

— Hamkasbimiz Manzuraxonning nomzodlik himoyasiga keldik, — deydi Hayitxon ismli yo‘ldoshlarimdan biri.

— Hamkasbingiz Toshkentda turadimi?

— Yo‘q, Jalolobodda yashaydi, Olim Botirov nomidagi xalqaro universitetda birga ishlaymiz. Pedagogika fani bo‘yicha nomzodlikni Qirg‘izistondan kelib, O‘zbekistonda himoya qildi.

— O‘zbekiston rahbariyatiga, Toshkentdagi pedagogika universiteti olimlariga, kengash a’zolariga ming rahmat, — deb suhbatga qo‘shildi Qizlarxon. — Qizimizning ilm qilib, fan nomzodi degan ilmiy darajaga erishishi uchun barcha sharoitni yaratib berishdi...

Bunday minnatdorlikdan, ayollarning faxr to‘la so‘zlaridan ko‘nglim ko‘tarildi. Xayolimdan «Axir o‘zbekmiz-da, yashash joylarimiz boshqa-boshqa bo‘lsa ham, bir millatning farzandlarimiz» degan fikr kechdi. Yo‘ldoshlarim shu tariqa himoyaning yuksak saviyada o‘tgani-yu nomzodning ishlagan mavzusi nafaqat Qir­g‘iziston aholisi, balki butun Markaziy Osiyo respublikalarida yashayotgan o‘zbek bolalari uchun ham dolzarb ekani xususida menga so‘zlab berishdi.

— Himoyada o‘tirib, uzilib borayotgan ilmiy-madaniy aloqalarimizni tiklasa bo‘lar ekan-ku degan o‘y xayolimdan o‘tdi, — deydi Qizlarxon. — Albatta, buning uchun alohida shaxslarninggina sa’y-harakatlari kifoya qilmaydi. Bu borada davlatlarimiz o‘rtasida ham turli shartnomalar, kelishuvlar bo‘lishi lozim. Axir biz ham o‘zbekmiz. Garchi Qirg‘izistonda yashasak ham, bir ko‘zimiz bilan bir qulog‘imiz O‘zbekistonda. Bu yerda bo‘layotgan yutuqlardan quvonsak, kamchiliklarni ko‘rib, yuragimiz eziladi... O‘zbek qayerda bo‘lsa ham o‘zbek-da, o‘zinikiga intiladi.­

Darvoqe, shunday: o‘zbek qayerda bo‘lsa ham o‘zbek. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, bugun dunyoda ellik millionga yaqin o‘zbek bor. Shundan o‘ttiz milliondan ortig‘i O‘zbekistonda istiqomat qilsa, qolganlari dunyoning turli mamlakatlarida muqim yashaydi. Qirg‘izistonda yashovchi bir milliondan ortiq o‘zbek bu diyorni ota yurt deb biladi. O‘zbeklar tarixi bilan shug‘ullanib, risolalar yozgan qirg‘izistonlik professor Ulug‘bek Abdusalomov o‘zining «Biz kimmiz?» kitobida shunday yozadi:

«...Tarixni yozmaslik — erinchoqlik yoki tarixiy manbalarning yo‘qligidan emas, balki totalitar tuzum «internatsional» siyosatining natijasi bo‘ldi. Men «O‘zbek sovet ensiklopediyasi»da  o‘zbeklarning kelib chiqishi to‘g‘risida ma’lumot berilgan bo‘lsa kerak deb ensiklopediyaning 13-, 14-jildlarini qarasam, o‘zbek degan millat to‘g‘risida hatto maqola berilmabdi... O‘zbeklar to‘g‘risida AQShning Chikago shahrida 1966 yili 200 ming nusxada nashr qilingan «Jahon qomusiy lug‘ati»da esa maqola berilgan bo‘lib, unda shunday deyiladi: «O‘zbek — jahon xalqlari orasida birinchilardan, turkiy xalqlar o‘rtasida birinchi bo‘lib o‘troqlashgan, madaniy turmush kechiruvchi, jahon sivilizatsiyasiga hissa qo‘shgan millat...».

Biz mazkur maqolamizda o‘zbek millati tarixi haqida qalam yuritmoqchi emasmiz, zotan, xalqimiz tarixini o‘rganaman degan odam uchun bugunga kelib juda ko‘p manbalar mavjud. Ushbu maqolada tashqarida yashayotgan, jumladan, qirg‘izistonlik o‘zbeklarning ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuq va muammolari haqida fikrlashmoqchimiz, xolos.

Mana, yuqorida tilga olganimiz Manzuraxon opayning nomzodlik dissertatsiyasini O‘zbekistonda himoya qilganiga ham qariyb yigirma yil bo‘ldi.

Xo‘sh, bugun Qirg‘izistonni ota yurt deb bilgan o‘zbeklar bu borada qanday yutuqlarga erishdilar? Avvalo bu yerda ham mustaqillikdan keyingi dastlabki yillarda boshqa millatlar qatori o‘zbek bolalarining o‘qish, ta’lim-tarbiya olishlari uchun bir qadar sharoitlar yaratildi. O‘sh shahrida o‘zbek-qirg‘iz universiteti, Jalolobod shahrida Olim Botirov nomidagi xalqaro universitetning (2010 yildan keyin mazkur oliy o‘quv yurtlari yopilgan. Olim Botirov nomidagi xalqaro universitet binosi deraza-oynalari sindirilib, vayron etilganicha turibdi. O‘sh o‘zbek-qirg‘iz universitetining esa maqomi o‘zgartirilgan) tashkil etilganini alohida ta’kidlash kerak. Ayni paytda o‘zbek maktablari qatoriga xususiy maktab va litseylar ham qo‘shildiki, bu ilm maskanlari bolalarga ta’lim-tarbiya berishning yangicha usullaridan ham keng foydalanmoqda. Bu borada «Sotvoldi hoji» xalqaro xayriya jamg‘armasiga qarashli o‘zbek litseyi (mazkur ilm maskani ham bugun yo‘q) faoliyati, ayniqsa, o‘rnak bo‘ladigan darajada edi.

Biroq universitet, litsey va maktablar ta’lim-tarbiya o‘chog‘i, xolos. Bolalarning, talabalarning qay darajada bilim sohiblari, tarbiyali inson bo‘lib yetishishlari ko‘p jihatdan ana shu o‘choq ichida yonayotgan olovga bog‘liq. Bu olovning tafti — berilayotgan bilimlar o‘quvchilar qalbiga qanchalik kirib bormoqda? O‘zbek tilidagi darsliklarning ahvoli bugungi kun talablariga javob beradimi? Va, nihoyat, universitetlar, maktablarda o‘zbek tilining o‘rni, mavqei qanday?

Ayniqsa, respublikalar o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, bu savollar yanada dolzarb bo‘lib turibdi. Chunki nima demaylik, sobiq ittifoq davrida barcha respublikalarda yashaydigan o‘zbeklar uchun O‘zbekiston asosiy madaniy va ma’rifiy markaz hisoblangan. Respublikalardagi, jumladan, Qirg‘izistondagi o‘zbek o‘qituvchilarining 90 foizi O‘zbekistondagi oliy o‘quv yurtlarida tahsil ko‘rishgan. Darsliklar, gazeta-jurnallar, badiiy kitoblar O‘zbekistondan yetkazib berilgan. Ittifoq tarqab ketgach esa tashqaridagi o‘zbeklar ana shunday madaniy-ma’rifiy markazdan mahrum bo‘lib qolishdi. O‘rtaga chegaralar tortilib, aloqalar keyingi yigirma yilda deyarli uzilib qoldi. Ayniqsa, O‘zbekistonda lotin alifbosiga o‘tilgach, masala yanada chuqurlashdi. Yaqin-yaqinlargacha ham o‘zbek maktablarida bir paytlar O‘zbekistonda chiqarilgan darsliklardan foydalanib kelindi. Bu birinchi noilojning iloji edi. Ammo vaqt hamma narsani yemiradi, qaritadi, eskirtiradi. Bundan yigirma-yigirma besh yil avval yaratilgan darsliklar bugunga kelib nafaqat jisman, ayni paytda ma’nan ham eskirdi. Ulardan foydalanishning iloji bo‘lmay qoldi. Qirg‘izistonlik o‘zbek liderlarining qarshisiga «Nima qilmoq kerak?» degan mangu savol yana qalqib chiqdi. Shu boisdan bir qator markazlar tashkil etilib, ularda o‘zbek maktablari uchun darsliklar yaratila boshlandi. Ammo bu ham muammoni hal qilgani yo‘q.

Gap shundaki, yaratilayotgan darsliklar mazmun jihatdan talabga javob bermaydi. Bu haqda Suzoq tumanidagi Do‘ma ota nomidagi maktabning o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchisi Sohibaxon Razzoqova shunday deydi: «...6-sinflar uchun chiqarilgan yangi «qarsillagan» «O‘zbek adabiyoti» darsligini qo‘limga olib, asta varaqlay boshladim, lekin mavzularning tartibini uncha anglay olmadim. Mundarijada bir-biriga sira qovushmaydigan mavzularga ko‘zim tushdi. 5-sinfda o‘tilgan ayrim keng mavzular 6-sinfda qayta berilgan. Masalan, Xudoyberdi To‘xtaboyevning «Sariq devni minib» romanidan olingan ayrim boblarni biz 5-sinfda besh soat o‘qib, asar yuzasidan bilimlarimizni mustahkamlab, yozma ishlarni ham yozib bo‘lgandik. 6-sinfda aynan o‘sha boblar va yozma ish yana takror berilgan...».

O‘qituvchi «O‘zbek adabiyoti» darsligidagi ko‘plab xato va kamchiliklar haqida gapirib, shunday xulosa qiladi: «...Darsliklarning usti shunaqa chiroyli, sifatli va puxta ishlanganki, ko‘rib havas qilasiz. Ammo ichkarisida uslub yo‘q. Undan ko‘ra Toshkentdagi «O‘qituvchi» nashriyotida chiqarilgan «tashi tutun, ichi butun» bo‘lgan eski nashrdagi darslikni yangilab bersa, durust bo‘larmidi...».

Ko‘rinib turibdiki, Qirg‘izistondagi o‘zbek maktablari uchun muqovasi titilib, yirtilib ketgan bo‘lsa-da, ammo ma’nosi to‘liq bo‘lgan O‘zbekistonda nashr qilingan darsliklar a’lo. Bu fikrlarni 6-sinflar uchun chop etilgan «O‘zbek tili» va boshqa fanlar darsliklari haqida ham aytish mumkin. Katta o‘qituvchi Hakimjon Yusupov shunday deydi: «6-sinf uchun yangi yaratilgan «O‘zbek tili» darsligida olmosh so‘z turkumini o‘rganishga 12 ta paragraf ajratilgan. Vaholanki, A.G‘ulomov, I.Abdullayev, Z.Ma’rufov va M.Olimxonovalar yaratgan avvalgi darslikda olmosh so‘z turkumi uchun 8 paragraf berilgan, xolos. Unda olmosh so‘z turkumiga berilgan ta’rif qisqa, lo‘nda va yodlashga qulay. Masalan: «Ot, sifat, son o‘rnida qo‘llanadigan so‘zlar turkumi olmosh deyiladi». Hozirgi darslikda esa ta’riflar ancha murakkab, yodlashga qiyinchilik tug‘diradi... Muammoni ko‘paytirmasdan, Toshkentda nashr qilingan darslikni lotin alifbosidan kirill alifbosiga o‘girib yozib qo‘yish yangi darslik yaratishdan ham oson, ham arzon-ku! Yo bu ishni qilishga ham kimningdir biznesi xalaqit berayaptimi?».

Qirg‘izistonda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi Munavvarxon Yusufjonova darsliklardagi g‘alizliklar, xatolar haqida gapirib, «...Esizgina muallifning vaqti, esizgina kitobga sarflangan mablag‘, o‘quvchilarning umri-yu o‘qituvchilarning asablari», — deya afsuslanadi.

Yuqoridagi fikrlarning aytilganiga ham o‘n yillardan oshdi. Hamma muammo shundaki, aytilgan kamchilik va xatolar ana shu o‘n yillarda ham tuzatilgani yo‘q. Chunki ularni tuzatib, o‘rniga qo‘yadigan markazlar allaqachon tugatilgan, ishlamaydi. O‘z mahalida batafsil tanqid qilingan darsliklar haqida aytilgan fikrlarni yana bir bor qaytarishdan maqsad tepganning ustiga ko‘mgan qilish emas. Gap darslik yaratishning qiyinligi, muammolari haqida. Respublikalar o‘rtasidagi aloqalar uzilganining oqibatlari haqida. Darslik shunchaki qo‘llanma emas, bitta darslik kamida o‘n yil xizmat qilishi lozim. Aks holda, u darslik bo‘lmaydi. Buning uchun esa mualliflar darslik yaratish maktabini o‘tagan, tajribali, ko‘pni ko‘rgan, eng muhimi, har jihatdan savodli ijodkor bo‘lishi lozim. O‘sh va Jalolobodda savodxon, tajribali domlalar, mualliflar ko‘p, ammo darslik yaratish uslublari yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, darsliklar yaratishga kirishilganining o‘zi katta yutuq. Zero, bu ikkinchi noilojning ilojidir...

Ko‘rib turganingizdek, Qirg‘izistondagi o‘zbek maktablarida ta’lim-tarbiyani susaytirmaslik uchun dastlab O‘zbekistonda nashr etilgan eski darsliklardan foydalanildi. Keyinroq esa o‘zlari ham darsliklar yaratishdi. Lekin darslik yaratishda muammolar chiqavergach, boshqa, uchinchi noilojning iloji sari qadam qo‘yildi. Bu ayrim o‘zbek maktablari va universitetlarida darslarni rus tiliga o‘tkazish haqidagi qarordir.

Yo‘q, bu qarorni hukumat yoki maorif vazirligi chiqargani yo‘q. Bu qarorni o‘zbek ota-onalari, o‘zbek o‘qituvchilari, mutaxassislari qabul qilishdi.

— XXI asrni kompyuter asri deb atashadi, — degan edi o‘shanda professor Ulug‘bek Abdusalomov. — Haqiqatan ham hayotimizdagi juda ko‘p ishlar kompyuter or­qali qilinadigan bo‘ldi. Lekin o‘sha kompyuterni boshqaradigan, u bilan muloqotda bo‘ladigan odamni tarbiyalash ishlari qay ahvolda? Mutaxassislar bolani o‘qisin, yaxshi bilimli kadr bo‘lib yetishsin deb harakat qilishsa, ota-onalarning ayrimlari «O‘qib nima bo‘larding, undan ko‘ra Rossiyaga borib ishlab, pul topib kel» degan va bugungi kunda oddiy maqsadga aylangan talablarni qo‘yadilar. Maktablardagi sharoit o‘tgan asarning 80-yillari darajasida. O‘chakishganday, maktablarda darsliklar yetishmaydi. Borlari chalakam-chatti tayyorlangan. Erkak o‘qituvchilar maktabni tark etishgan. Bir paytlar respublikada 144 ta o‘zbek maktabi bor edi. Hozirga kelib ularning soni 60 taga ham yetmaydi. Bor maktablardagi o‘qituvchilarning 60 foizidan 95 foizigacha ayollar. Barcha rivojlangan mamlakatlarda islohotlar dastlab maorif sohasidan boshlanishini aytib o‘tirmasa ham bo‘ladi. Agar oddiy o‘qituvchi bir stavka darsiga kamida 300 dollar miqdorida haq olganda edi, o‘qituvchilik kasbi bu darajada xor bo‘lmasdi. Ana o‘shanda maktab darsliklari eng kuchli uslubchilar tomonidan yaratilgan va oqibatda bilimdon yoshlar yetishib chiqqan bo‘lardi.

Bugungi o‘zbek tilida o‘qitiladigan maktablarda vaziyat qay darajada ekanini bilish uchun bir faktga e’tibor berish kerakka o‘xshaydi. Ya’ni, ayrim o‘zbek maktablarida darslar rus tilida olib boriladigan sinflar ochilgan va o‘sha sinfga farzandlarini o‘qishga berishga intilgan ota-ona ko‘p. Novkentlik o‘qituvchi Po‘latjon Sarimsoqovning fikricha, agar mutaxassis bo‘lsa, yuqori sinflarda ham o‘qitish rus tilida olib borilishi samara berar ekan. Sababi, ota-onalar bolaning intilishini ko‘rib, unga e’tibor berishmoqda. Darsliklar ham sifatli».

Suhbatdoshim yuqoridagi dalillarni keltirarkan, sezib turibman, nainki yuz-ko‘zlarini, ayni paytda yuragini ham g‘am bosdi. Ayniqsa, quyidagi so‘zlarni aytish unga oson bo‘lmadi, ko‘zida yosh aylandi.

— Safedbulonda Tojixon opa Toshpo‘latova ismli maktab direktori bor. O‘sha kishi shunday deb qoldi: «Ota-onalar maktabga qo‘shimcha qurilgan binoda rus tilida o‘qitiladigan maktab ochishni talab qilishmoqda. O‘ylab qarasam, o‘zbek tilida o‘qiymiz deb orqada qolib ketayapmiz. Axir Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Forobiy, Buxoriy kabi dunyo taniydigan allomalar ham o‘z davrining ilg‘or tili bo‘lgan arab tilida ijod qilishgan-ku. Shu bois o‘zbek tilidagi darsliklar yetishmasa yoki bizga bu borada birov yordam bermasa, maktablarda rus tilida o‘qitish foydadan xoli bo‘lmasa kerak...».

...Bir milliondan ortiq o‘zbek aholisining bolalari qirg‘iz yoki rus tilida ta’lim olishni boshlaganiga bir necha yil bo‘ldi. Yana o‘n yil, yigirma-o‘ttiz yildan keyin nima bo‘ladi? Shu kunlarda O‘sh shahrida O‘zbekiston tomonidan qurilayotgan 630 o‘rinli kabi maktablar ahvolni o‘nglay oladimi? Albatta, bu maktablarda «O‘zbek adabiyoti», «O‘zbek tili» o‘qitiladi. Ammo bugungidek, chalakam-chatti darsliklardan ham, ulardan olinayotgan bilimlardan ham voz kechish payti kelmaydi deb kim ayta oladi? Rus tilida o‘qishga o‘tgan o‘zbek bolalari o‘zbekning tarixini, adabiyotini unutib yubormasmikan? O‘zbekning qadriyatlarini, urf-odatlarini, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbekligini saqlab qola olarmikan? Nahotki, noilojning iloji shu qadar achchiq?!