Иккинчи жаҳон уруши Европа фронтидаги ҳал қилувчи операциялар орасида Берлин операцияси алоҳида ўрин тутади. Берлиннинг ишғол қилиниши муҳим ҳарбий-сиёсий масалаларнинг узил-кесил ҳал этилишига замин яратди ва Германиянинг урушдан кейинги аҳволи, шунингдек, унинг Европа сиёсий ҳаётидаги мавқеига катта таъсир кўрсатди. Қуйида «Берлин операцияси» ҳақида маршал Жуковнинг хотираларини ўқийсиз.

Совет Қўшинлари, иттифоқчилар билан ҳамкорликда, Германиянинг тўлиқ ва сўзсиз таслим бўлиши ҳақидаги талабни қатъий амалга оширдилар. Улар мамлакатнинг ҳарбий, иқтисодий ва сиёсий тизимини фашистик ғоялардан мутлақо тозалашга киришдилар. Урушнинг мазкур ҳал қилувчи босқичида асосий мақсад – фашизмни Германиянинг ижтимоий ва давлат тузумидан бутунлай сиқиб чиқариш, нацист жиноятчиларни инсониятга қарши содир этган жиноятлари: оммавий қатллар, қирғинлар, ахлоқий таҳқирлашлар ва вайронагарчиликлар учун тўлиқ жавобгарликка тортишдан иборат эди. Айниқса, бу жиноятлар Совет Иттифоқининг кўп миллатли халқига қарши амалга оширилган эди.

Берлин операциясини ўтказиш ғояси қўмондонлик (Ставка)да 1944 йил ноябрь ойида шакллантирила бошланган. Унинг аниқ тактик режалари Висла-Одер, Шарқий Пруссия ва Померания операцияларини ишлаб чиқиш жараёнида аниқлаштирилиб тайёрланган.

Берлин операцияси режасини ишлаб чиқишда иттифоқдошларнинг экспедиция қўшинлари ҳаракати ҳисобга олинди. Улар 1945 йилнинг апрель ойи бошида кенг фронт бўйлаб Рейнга чиқиб, Германиянинг марказий ҳудудига ялпи ҳужум бошлаган эдилар.

Иттифоқдош қўшинлар олий бош қўмондонлигининг яқин ҳаракатларидаги мақсади душманнинг гуруҳларини янчиб ташлаш ва Рур ҳудудининг caноат шаҳарларини эгаллащдан иборат эди. Сўнг америкалик ва англиялик қўшинларнинг Ғалабадаги Берлин йўналишида ҳаракат қилишини режалаштирган эдилар. Бир пайтнинг ўзида америкалик ва франциялик қўшинларнинг Штутгарт, Мюнхенни эгаллаш мақсадида жанубий йўналишда ҳаракат қилиб, Австрия ва Чехословакиянинг марказий районларига чиқиш операцияси ишлаб чиқилди.

Ялта конфренциясидаги келишувларга қарамасдан Совет оккупация зонаси Ғарбий Берлиндан узоқда белгиланган эди. Ваҳоланки совет қўшинлари Одер ва Нейсе (Берлиндан 60–100 километр узоқда)да турар, Берлин операциясида шай бўлиб турарди, инглизлар эса Берлинни Қизил Армия келишидан олдин босиб олиш орзусида эди. Гарчи америкалик ва англиялик сиёсий ва ҳарбий арбоблар ўртасида урушнинг якунловчи босқичида стратегик мақсадларга оид якдиллик бўлмаса-да, экспедицион кучлар бош қўмондонлиги ҳам иттифоқдош кучлар Берлинни қулай вазиятда босиб олиш фикридан қайтмаган эди.

Шундай қилиб, 1945 йил 7 апрелда иттифоқдош кучларнинг бирлашган штабида якунловчи операцияларга нисбатан генерал Дуайт Эйзенхауэр деди:

– Лейпцигни қўлга киритганимиздан сўнг Берлинга қараб йўл олишда катта йўқотишларсиз ҳаракат қилиш имконияти мавжуд, – деди у ва сўзини давом эттирди: – Мен буни амалга ошириш ниятимдаман. Биринчи бўлиб шунга ишонаманки, уруш сиёсий мақсадларни кўзлаб олиб борилмоқда ва мен буни тан оламан. Агар Бирлашган Штаб ва Иттифоқчи Қўшинлар Берлинни эгаллаш жараёнида бу кенг фронтда фақат ҳарбий мулоҳазалардан келиб чиқиб қарор қабул қилсалар, камина хушнудлик билан ўз режаларим ва фикрларимни операцияни амалга ошириш мақсадида қайта кўриб чиқишга тайёрман.

Март ойининг охирги кунларида И.В.Сталин Америка ваколатхоналари орқали Эйзенхауэрнинг Берлин йўналишидаги келишилган чизиққа чиқиш тўғрисидаги режалари хусусидаги ахборотни олди. Бу маълумотдан кўринадики, англиялик ва америкалик қўшинларнинг кейинги ҳужумларини шимоли-шарқ томон йўналтириш, шу орқали Любек районига ҳамда жануби-шарқдан душманнинг Германияни жанубидан туриб тор-мор этиш мақсадини мўлжаллаган эдилар. Сталин гитлерчилар раҳбарияти кейинги пайтда англиялик ҳамда Англия ҳукумати вакиллари билан бир томонлама музокаралар олиб бориш учун актив фаолият олиб бораётганларидан хабардор эди. Герман қўшинларининг ночор вазиятда қолгани туфайли гитлерчилар ғарбда қаршилик кўрсатишни тўхтатадилар.

Англо-Америкалик қўшинларнинг Рейн районидаги «ҳужуми» қандай рўй берган эди?

Маълумки, бу ерда гитлерчиларнинг ҳимоя қуввати анча заиф эди. Ўз вақтида Рейндан узоқлашар экан, немислар кучли қаршилик кўрсатиши мумкин эди. Лекин бундай ҳолат рўй бермади. Ҳаммадан кўра, асосий кучлар шарққа, совет қўшинларига қарши ташланган эди. Ҳатто РУР гуруҳи учун қалтис бўлган кунларда олий немис қўмондонлиги ўзининг захирадаги ғарбий гуруҳларини Совет қўшинларига қарши фронтда кучайтирди.

Англо-Америкалик компаниянинг бошида немислар ғарбда сусайиб қолган ва дивизияни мўлжаллаган эдилар. Унинг умумий жанговарлик қобилияти 26 штатли дивизияга тенг келарди. Иттифоқчиларда  тўлақонли 80 та дивизия бўлиб, улардан 23 таси танк дивизияси эди. Иттифоқчиларнинг афзаллиги авиацияга маълум бўлди. Улар авиация зарбалари билан ҳар қандай ҳудудда, ҳар қандай қаршиликни ерда ва ҳавода тўла равишда бартараф қила олар эди. Шундай қилиб, Рейнни америкалик ва англиялик қўшинларнинг кечиб ўтиши анча енгил вазиятда рўй берди ва Рейн улар томонидан аслини олганда, немисларнинг қаршилигисиз босиб олинди.

Немис қўшинларининг РУР гуруҳини тор-мор этишда иттифоқчиларнинг қўшинлари бош қўмондонлиги шоша-пиша Элбага тезроқ чиқиш мақсадида асосий кучларини Берлин йуналишига ташлади.

Урушдан кейин жуда кўплаб ўтказилган суҳбатлардан, хусусан, америкалик ва англиялик генераллар, шу жумладан, Эйзенхауэр, Монтгомери, де Паттром де Тассиньи, Клеем, Робертсон, Смит ва бошқа кўпчилиги билан шу нарса аниқ бўладики, Берлинни иттифоқдош қўшинлар билан босиб олиш масаласи бутунлай Одер ва Нейсда Берлин артиллерия зарбаси, миномётлар, авиация ҳамда танклар ва Совет қўшинларининг бирдамликдаги ҳамласи билан немис қўшинларининг мудофааси пойдеворига қадар қўпорилгандан сўнг кун тартибидан олиб ташланган.

...29 мартда Бош Қўмондонлик чақириғига кўра, мен яна Москвага келдим, унда ўзим билан бирга Берлин операцияси бўйича 1-Белоруссия фронти режасини олган эдим. Бу режа март ойи мобайнида фронт штаби ва қўмондонлиги томонидан ишлаб чиқилган эди. Барча масалалар асосан Бош Штаб ва Қўмондонлик билан олдиндан келишилган эди. Бу бизга Олий Бош қўмондонга батафсил ишланган режани қарор қилиш имкониятини берди. Ўша куннинг ўзидаёқ И.В.Сталин мени Кремлдаги кабинетига чақирди. У ёлғиз эди, эндигина Давлат Мудофаа Қўмитаси мажлиси тугаган эди. Одатдагидек индамай қўлини узатди, гуё яқинда узилган суҳбатни давом эттиргандек:

– Немис фронти ғарбда бутунлай барбод бўлди. Афтидан, гитлерчилар иттифоқдош қўшинларни тўхтатиш учун чоралар кўришни истамаяпти, шу билан бирга барча муҳим йўналишларда улар ўз гуруҳларини кучайтирмокдалар. Мана харита, немис қўшинлари тўғрисидаги охирги маълумотларни кўринг, – деди трубкасини чекар экан, Олий Қўмондон давом эттирди, – олишув жуда жиддий бўлди, деб ўйлайман...

Сўнг у Берлин йўналишидаги душманни қандай баҳолашимни сўради. Мен ўзимни ишда зарур бўлган харитамни олиб, Олий Қўмондон олдига қўйдим. Сталин барча тезкор-стратегик гуруҳларнинг Берлин йўналишидаги шифровкаларини диққат билан кўздан кечириб чиқа бошлади.

Бизнинг маълумотларимизга қараганда, немислар бу ерда туриб армияга ва унинг таркибида камида 20 дивизия, шу жумладан, 14 танк ва моторлашган, 37 алоҳида полклар ва 98 алоҳида батальонлар бор.

Кейинчалик Берлин йўналишида камида бир миллион одам, 10,4 минг қурол ва миномёт, 1500 танк ва ҳужум қуроллари, 3300 жанговар самолётлар, Берлиннинг ўзида яна икки юз минглик гарнизон шакллангани маълум бўлди.

...Урушнинг боришида бизга ҳали Берлин каби йирик, кучли мустаҳкамланган шаҳарни олиш тўғри келмаган эди. Унинг умумий майдони деярли 900 квадрат километрга тўғри келарди. Такомиллашган ер ости иншоотлари душман кучларига кенг манёврни амалга ошириш имконини берарди.

Бизнинг разведка қиладиган авиациямиз унга алоқадор бўлган барча кириш йўллари ҳамда мудофаа чизиқларининг суратларини олти марта тушурган эди. Суратлар, ўлжа олинган ҳужжатлар ва асирларни сўроқ қилиш асосида батафсил схемалар, режалар, ҳаракатлар тузилди. Шулар билан барча аскарлар ва штаб командалар ротага қадар таъминланди.

Инженер қисмлар шаҳарнинг аниқ макетини унинг чекка жойларига қадар қамраб олинган ҳолда яратдилар, улар Берлинни умумий қамал қилиш ҳамда шаҳар марказида уруш олиб бориш билан боғлиқ ҳужумни ташкил этишга оид масалалардан иборат эди...

Операцияни тайёрлаб туриб, ҳаммамиз душманни кўпроқ эсанкиратишни ҳамда яксон этиш учун яна нималар қўллаш лозимлиги устида кўпроқ ўйландик. Шу тариқа прожекторлардан фойдаланиб, тунги ҳужум қилиш ғояси юзага келди.

Зарба беришни тонг отишига икки соат қолганда бошлашга қарор қилинди. Бир юз қирқ зенит прожекторлари тўсатдан душман позицияси ва ҳужум қилинадиган объектларни ёритиши лозим эди.  

Операцияни тайёрлаш вақтида унинг иштирокчиларига прожекторлар таъсири самарадорлиги кўрсатилди. Ҳамма бир овоздан уни қўллаш кераклигини таъкидладилар.

Душманнинг тактик ҳимоясини ёриб ўтиш ва ютиб чиқиш жараёнида Одерда танк армияларини қўллаш тўғрисидаги масала жиддий тарзда ўртага қўйилган эди. Зеел баландликларида кучли тактик ҳимояда буларнинг бари ҳисобга олиниб, танк армияларини фақат бу тепаликларни босиб олгандан кейингина урушга қўллашга қарор қилинди...

Берлин учун жанг немисларнинг олий қўмондонлиги томонидан шарқий фронтдаги ҳал қилувчи уруш сифатида режалаштирилди. Ўз аскарларини руҳлантириш учун Гитлер 14 апрель чақириғида шундай деб ёзган эди: «Биз бу зарбани олдиндан билар эдик ва унга қарши кучли фронтни қўйганмиз. Душманни кучли артиллерия кучи қарши олади. Бизнинг талафотимиз ўрнини сон-саноқсиз янги пиёда қўшилмалар тўлдиради. Фольксштурм қисмлари, қўшма ҳарбий қисмлар қўшилиб, фронтни мустахкамлайди. Берлин немисларники бўлиб қолади».

Германия учун шундай қалтис вазиятда гитлерчилар раҳбарияти нимага умид боғлаган эди?

Кейтель сўроқда шундай кўрсатма берган: «1944 йил ёзида Германия ҳам вақтдан ютиш учун уруш олиб борар экан, бунда икки томондан турли давлатлар, турли саркардалар, турлича армиялар ва турлича флотлар иштирок этаётганига умид боғлар эди. Ҳар қандай вақтда турли кучларнинг комбинацияси оқибатида кутилмаган ўзгаришлар юзага келиши мумкин. Шу тариқа биз рўй бериши эҳтимол тутилган воқеаларни кутиб, уруш олиб борардик. Аммо бундай воқеалар рўй бермади. Берлиннинг қулаши арафасида Гитлер энди ҳеч нимага умид қила олмасди, шу боис у шиор ташлади: «Берлинга русларни киритгандан кўра, уни америкалик ва инглизларга топшириш яхшироқдир».

Берлинда асир олинган немис аскарлари қуйидаги тарзда кўрсатма берган эдилар: «Офицерлар қандай бўлмасин, Берлинга русларни қўймаслик учун ҳамма кучлар жалб этилган», – деб таъкидлар эдилар. Агар шаҳарни топширишга тўғри келса, фақат америкаликларга бериш керак».

Берлин учун жанг ўзининг авж нуқтасига чиқди. Ҳаммамиз Берлин группировкасини тугатиш 1 майга қадар бўлишини истар эдик. Лекин душма,н гарчи ўлим талвасасида бўлса-да, ҳамон урушар, ҳар бир уй, ҳар бир ертўла, ҳар бир қават ва том учун маҳкам тирмашиб олган эди.

Бундай кўр-кўрона қаршилик кўрсатишига қарамай, Совет жангчилари кварталма-квартал қўлга киритар эдилар. Генераллардан В.И.Кузнецов, Н.Е.Берзарин, С.И.Богданов, М.Е.Катуков ва В.И.Чуйковнинг жанглари Берлин марказига тобора яқинлашиб келар эдилар.

1945 йил 30 апрель совет халқининг хотирасида фашистлар Германиясига қарши кураш тарихида бир умр сақланиб қолади. Ўша куни соат 14 дан 25 дақиқа ўтганда 3-жанговар армия жангчилари (қўмондони генерал В.И.Кузнецов, ҳарбий Кенгаш аъзоси генерал А.И.Литвинов) томонидан Рейстаг биносининг асосий қисми ишғол қилинди.

Рейхстаг учун қонли жанглар давом этарди. Унга кириш йўли мустаҳкам устунлар билан беркитилган эди. Улар Берлинни ҳимоя қилишнинг тўққизинчи тизимига кирар эди. Рейхстаг ҳудудини сараланган жангчилар қисми ҳимоя килар, уларнинг умумий сони олти минг кишига яқин бўлиб, танклар, ҳужум қуроллари ҳамда кўп сонли артиллерия билан қуролланган эди.

Рейхстаг биноси бевосита 150-ўқчи идрид дивизияси (3-зарбдор армия) томонидан тажрибали генерал, Совет Иттифоқи Қаҳрамоии В.М.Шатилов раҳбарлигида амалга оширилди. Бу тарихий аҳамиятга эга бўлган жангни шахсан армия қўмондони В.И.Кузнецов кузатиб борар ва мен билан тўхтовсиз алоқада бўлиб турарди.

30 апрель куни соат 15 га яқин у менга – команда пунктига қунғироқ қилиб, хурсандчилик билан маълум килди:

– Рейхстаг устида Қизил байроқ! Ура, ўртоқ маршал!

– Азиз Василий Иванович, – деб жавоб бердим мен, – чин юракдан сени ва барча жангчиларингни буюк Ғалаба билан табриклайман. Бу тарихий жасорат совет халқи томонидан ҳеч қачон унутилмайди. Рейхстагнинг ўзи қай аҳволда?

– Юқори қаватларнинг айрим бўлмалари ва бино ертўлаларида ҳам жанг олиб борилмоқда, – деб ахборот берди В.И.Кузнецов.

1 май куни охирида умумий сони 1500 кишидан иборат киши курашни олиб бора олмай, гитлерчилар таслим бўлишди.

Рейхстаг тўла-тўкис қўлга олинди ва душмандан тозаланди.

Рейхстаг коменданти қилиб 150-дивизия командири полковник Федор Матвеевич Зинченко тайинланди. Энг муҳими бутун мамлакатимиз халқи фашист Германияси устидан тўлиқ Ғалаба қозонди. Бизнинг ҳаққоний ишимиз тантана қилди.

1 майда немислар қўлида фақат Тиргаретен ва ҳукумат квартали қолди. Бу ерда империя маҳкамаси жойлашган бўлиб, ҳовлида Гитлер ставкаси бункери жой олган эди.

Ўша куни Мартин Борман ўз кундалигига: «Бизнинг империя маҳкамаси вайронага айланди», – деб ёзган эди.

1 май куни соат 3 дан 50 дақиқа ўтганда, 8-гвардия армия қўмондонлик пунктига герман пиёда қўшинлари бош штаби бошлиғи, пиёда генерали Кребс келтирилди. У Қизил Армия қўмондонлиги билан сулҳ тузиш масалаларини ўтказиш учун бевосита вакил этиб тайинланганини маълум килди.

Соат 4 да генерал В.И.Чуйков менга телефон орқали генерал Кребс Гитлернинг ўз-ўзини ўлдирганини хабар қилганини маълум қилди. Кребснинг сўзларига қараганда, бу воқеа 30 апрель куни соат 15 дан 50 дақиқа ўтганда рўй берган. Василий Иванович шу заҳоти менга Геббелснинг Олий Бош қўмондонликка йўллаган хати мазмунини ўқиб берди. Унда шундай дейилган эди: «Дунёдан кўз юмган фюрернинг васиятига кўра, биз вакил этилган Кребс қуйидагиларни маълум қиламиз. Совет халқи доҳийсига шуни хабар қиламизки, бугун соат 15 дан 50 дақиқа ўтганда, фюрер ўз ихтиёри билан дунёдан ўтди. Ўзининг қонуний ҳуқуқига асосан қолдирилган барча ҳокимиятни Денец, мен ва Борманга васият қилиб қолдирди. Мен Борманни Совет халқи доҳийси билан алоқа ўрнатишга вакил этиб тайинладим. Мазкур алоқа анча талафот кўрган мамлакатлар ўртасида тинчлик музокараларини олиб бориш учун жуда зарурдир. Геббельс».

Геббельснинг мактубида янги империя ҳукуматнинг рўйхати Гитлер васият билан илова қилинган эди. Васият Гитлер томонидан имзоланган ва гувоҳлик билан тасдиқланган эди (унга 1945 йил 29 апрель соат 4 деб муддат қўйилган эди).

Маълумотнинг ўта муҳимлигини ҳисобга олиб, мен дарҳол ўринбосарим, армия генерали В.Д.Соколовскийни В.И.Чуйков қўмондонлик пунктига немис генерали билан музокаралар ўтказиш мақсадида юбордим. В.Д.Соколовский Кребсдан фашистлар Германиясини сўзсиз таслим бўлишини талаб қилиши керак эди. Дарров Москва билан боғланиб, И.В.Сталинга қўнғироқ қилдим, у дачада экан. Телефонда навбатчи генерал шундай деди:

– Сталин эндигина ётган эди.

– Уйготишингизни сўрайман. Иш жуда шошилинч ва эртагача кутиш мумкин эмас.

Сталин дарров телефон олдига келди. Мен олган маълумотимни, Гитлернинг ўз жонига қасд қилгани ва Кребснинг келгани, у билан музокара ўтказишни генерал В.Д.Соколовскийга топширишга қарор қилганини айтдим. Унинг кўрсатмаларини сўрадим.

И.В.Сталин шундай жавоб берди:

– Омади келмади-да, аблаҳ. Афсус, уни тирик қўлга тушира олмадик. Гитлернинг ўлиги қаерда?

– Генерал Кребсиинг маълумотига кўра, Гитлернинг жасади гулханда куйдириб юборилган.

– Соколовскийга айтинг, – деди Бош қўмондон, – ҳеч қанақа шартсиз, сўзсиз таслим бўлиш тўғрисида Кребс билан ҳам, бошқа гитлерчилар билан ҳам олиб бориш керак музокараларни. Агар фавқулодда бирор воқеа рўй бермаса, эртага қадар қўнғироқ қилмасангиз, бир оз дам олмоқчиман. Бугун бизда биринчи май намойиши ўтказилади.

«Огонёк» журналининг 1980 йил 4-сонидан

Фатҳулла Намозов таржимаси