(Давоми. Биринчи қисмини ушбу ҳаволада ўқинг)

Узоққа бормайлик

2014 йилда Украина шарқидаги қуролли можаро пайтида Донбасдаги тинчлик учун адолат болаларни қуролли тузилмаларга жалб қилишнинг 41 та тасдиқланган ҳолатларини ҳужжатлаштирган. Улардан 37 таси Россия томонидан босиб олинган ва 4 таси Украина назоратидаги ҳудуддаги қуролли тузилмаларда болаларнинг иштироки билан боғлиқ.

Шу кунларда кузатилаётган Россия билан Украинадаги можаронинг кучайиши энг ҳалокатли тўқнашувларга дучор бўлган болалар сонини мисли кўрилмаган даражага олиб чиқиши кутилмоқда. Янги таҳлил шуни кўрсатадики, Украина 2022 йилнинг биринчи тўққиз ойида оммавий ахборот воситаларида 2021 йилдаги можаролардан энг кўп зарар кўрган 10 та давлатга нисбатан беш баравар кўп ёритилган. «Болаларга қарши урушни тўхтатинг: «Унутилганлар» китобида  шу йил бошида Украинадаги уруш авж олганидан бери можаролардан энг кўп жабр кўрган 10 та давлатда оммавий ахборот воситаларида қандай ёритилаётгани таҳлили ҳам мавжуд.

Save the Children халқаро ташкилоти бош директори  шундай деди: «Болалар урушларни келтириб чиқармайди ёки бошламайди, лекин улар ҳар қандай можарода энг катта ва энг ҳимоясиз қурбонлар эканликларини инкор этиб бўлмайди. Ўтган йили жиддий қонунбузарликлар бироз камайган бўлса-да, кунига ўртача 22 бола ҳали ҳам майиб бўлган ёки энг ёмони – ҳаётини ўғирлаган. Украина ва Яман каби бошқа мамлакатлардаги можаролар давом этар экан, бу фақат ёмонлашиши кутилмоқда.

Украинадаги урушга бўлган эътибор кўпчилигимизга можаронинг шафқатсизлиги ва унинг болаларга даҳшатли таъсирини эслатди... Дунё болаларни Украина ва Россия ўртасидаги урушдан ҳимоя қилишда давом этиши керак, шу билан бирга, бошқа можаролардан жабр кўрган мамлакатлардаги болаларга ғамхўрлик қилиш учун кўпроқ ҳаракат қилиши керак».

Маълумотларга қараганда, 2021 йилда дунё бўйлаб қарийб 449 миллион бола ёки ҳар олтитадан 1 нафари можаро ҳудудида яшаган, бу ўтган йилга нисбатан (450 миллион) бир оз пасайишдир.

Африкада можаролардан энг кўп жабрланган болалар сони (180 миллион), иккинчи ўринда Осиё (152 миллион) ва Америкада (64 миллион) ўрин олган.

Яқин Шарқда можаро ҳудудларида яшовчи болаларнинг энг юқори улуши (ҳар 3 боладан 1) мавжуд.

Европада можаролар таъсирига учраган болаларнинг умумий сони ва нисбати энг паст бўлса-да, Украинадаги зўравонликнинг кучайиши сабабли бу рақамлар 2022 йилда кескин ошган.

«Ҳаёт ўз қийматини йўқотмайди»

Турли ташкилотлар томонидан урушдан «қутқарилган» болалар жамиятга қандай мослаштирилади? 2012 йилда Серра-Леонедаги собиқ аскар болаларнинг жамиятга қайта интеграциялашуви ҳақидаги ҳужжатли фильм турли университетларда таҳлил қилинган ва беш даражали диссертация мавзусига айланган.

Унинг муаллифи режиссёр Вилма Массуccо инсон ҳуқуқлари бўйича Италия миллий мукофоти, яъни 2014 Мария Рита Саулле мукофоти билан тақдирланган кинорежиссёр ва мустақил журналист.

Фильм Серра-Леонеда қирқ йилдан ортиқ яшаган италиялик миссионер Жузеппе Бертон отанинг фаолиятига қаратилган. Бертон мамлакатдаги фуқаролар уруши қурбонлари бўлган болаларга ота-она қарамоғи ва таълимини кўрсатиш учун «Оила уйлари ҳаракати»га асос солган. Бу фильм минглаб аскар сифатида жалб қилинган ва ишлатилган, мажбуран ёлланган, гиёҳванд моддалар берилган ва ваҳшийлик қилиш учун тайёрланган болаларнинг кейинги ҳаёти ҳақида. Қизлар ҳам аскар сифатида ёлланган ва кўпинча жинсий эксплуатацияга учраган. Болаларнинг кўпчилиги ҳужумлардан омон қолган, бошқалари эса ташландиқ ҳолда топилган. Улар патруллик қилиш, қишлоқларга ҳужум қилиш ва олмос далаларида ишчиларни қўриқлаш учун ёлланган. Бу ҳаракат 3000 дан ортиқ аскар болаларни жамиятга қайтарди.

Фильмда собиқ аскар болаларнинг айримлари – ҳозир катталар – Бертон билан учрашишдан олдин ва кейин ўзларининг тажрибалари ҳақида гувоҳлик беришади. Айбдорлик, ёлғизлик, ишонч ва қўрқув муаммолари, азоб-уқубатларни енгишга қандай ёрдам бергани ўрганилади. Фильмнинг асосий мавзуси фуқаролар уруши ва бу аскар болаларнинг суиистеъмолига қарамай, La vita non perde valore «ҳаёт қадрини йўқотмайди». Фильм, шунингдек, Бертоннинг иши зўравонлик қурбонлари ва айбдорларига ҳаётнинг қадрига бўлган ишонч туфайли нафрат ва нафратсиз ҳамкорлик қилиш имконини беради. Фильм «қаттиқ ва оғриқли», аммо инсоннинг ёвузлиги ва пасткашлигига, қўрқувга, даҳшатли тушга қарамай, умид қилиш ҳақида.

ЮНИСЕФ тадқиқотларига кўра, болаларнинг жамиятга қайта қабул қилиниши ёки қабул қилинмаслиги турли омилларга, жумладан, уларнинг қуролли аскарлар билан алоқа қилиш сабабларига, уларнинг оилалари ва жамоалари ҳақидаги тасаввурларига боғлиқ. Қайта интеграцияга киришмоқчи бўлган баъзи болаларга шубҳа билан қарашади ёки уларни тўғридан-тўғри рад этишади, бошқалари эса мослашишга қийналиши мумкин. Психологик изтироб болаларга ўз тажрибаларини қайта ишлаш ва оғзаки баён қилишда қийинчилик туғдириши мумкин, айниқса, улар стигма (ажратиб кўрсатилиш) ёки одамларнинг қандай муносабатда бўлишидан қўрққанларида.

Қолаверса, оилалар ва жамоалар ўзларининг қийинчиликлари ва можаролар натижасидаги жароҳатлар билан курашишлари ва уйга қайтган болаларни тушуниш ёки қабул қилишда муаммоларга дуч келишлари мумкин. Ҳар йили қуролли кучларни тарк этаётган минглаб ўғил-қизлар ўз келажагини тиклаш учун ёрдамга муҳтож бўлганидек, жамоалар қайтиб келаётган фарзандларига ғамхўрлик қилишда ёрдамга муҳтож.

«Мен танамни бомбага айлантираман»

Шу кунлардаги фожеа уруш – Ғазо ва Исроилда 2006 йилдан бери энг қонли жанговар ҳаракатлардир. «ЮНИСEФ зудлик билан барча томонларни сулҳга рози бўлишга, инсонпарварлик ёрдамига рухсат беришга ва барча гаровга олинганларни озод қилишга чақиради», деди ЮНИCEФнинг Яқин Шарқ ва Шимолий Африка бўйича минтақавий директори Аделе Ходр. «Ҳатто урушларнинг ҳам қоидалари бор. Тинч аҳолини, айниқса, болаларни ҳимоя қилиш керак ва уларни ҳар қандай шароитда сақлаб қолиш учун барча саъй-ҳаракатларни амалга ошириш керак. Барча урушларда болалар энг кўп азоб чекишади. Шу йилнинг 7 октябрда Исроилга қилинган ҳалокатли ҳужум ва ундан кейин Ғазо секторининг тинимсиз бомбардимон қилинишидан бери болалар ўлдирилди, ўғирланди, майиб қилинди ва чуқур қайғули воқеаларга дучор бўлди. Ғазодаги ҳужумларда 3000дан ортиқ бола ҳалок бўлгани ва 6 000 дан ортиқ яралангани хабар қилинган – ҳар куни 400 дан ортиқ бола ҳалок бўлган ёки яраланган. Хабарларга кўра, Исроилда 30 дан ортиқ болалар ҳаётдан кўз юмган, яна ўнлаб болалар Ғазода асирликда қолмоқда.

ЮНИCEФ ижрочи директори Кетрин Рассел ОАВга берган интервюсида Ғазода авж олган гуманитар инқироз ҳақида очиқчасига айтди: «У ерда яшовчи одамлар учун бу жуда даҳшатли вазият ва биз учун жуда ташвишли. Касалхоналар ҳаётий хизматларнинг ишлашини таъминлаш учун генераторларга таянган. Чақалоқларни тирик қолдирувчи инкубаторлар ёқилғига боғлиқ, у тугайди ва менимча, ўша босқичда биз ўша болалар билан нима бўлишини тасаввур қилишимиз мумкин. Улар учун бу шунчаки даҳшатли ҳолат. Урушда қўлланиладиган инсонпарварлик қоидалари бор. Аслида, ғоя шундан иборатки, тинч аҳоли жабр кўрмаслиги керак, биз уларни ҳимоя қилиш учун қўлимиздан келганини қилишга ҳаракат қилишимиз керак ва бу уларнинг озиқ-овқат, сувга эга бўлишига ишонч ҳосил қилиш, соғлиқни сақлаш хизматидан фойдаланиш имкониятини англатади. Болалар урушларни бошламайдилар ва уларни тўхтата олмайдилар, лекин улар бу тўқнашувларда жуда кўп азоб чекишади».

Ҳа, бу болалар нафақат Исроил ва Ғазо ўртасидаги урушдан азият чекишмоқда, балки улар жиҳодга тайёрланиб болалигидан маҳрум бўлишмоқда. ҲАМАС кўп йиллар давомида Исроил билан уруш учун аскар болаларни тайёрлаган. Ёш жиҳодчилар қандай ва нимани ўрганади? Болаларни қуролли кучларга ёллаш жиддий жиноят бўлиб, халқаро ҳуқуқ томонидан тақиқланган. Бироқ, қўлларида қурол бўлган ўспиринлар Яқин Шарқдаги ҳарбий можаролар учун одатий ҳодиса. Ёш жиҳодчиларни ИШИД, «Толибон» каби ҳаракатлар сафларида кутиб олишди. Исроилга ҳужум уюштирган ҲАМАС таркибида вояга етмаган жангчилардан иборат ҳарбий бўлинмалар ҳам мавжуд. Фаластинлик болаларни ҲАМАС дала лагерларида ўқишга жалб қилиш ҳақидаги биринчи хабарлар 2000 йилларнинг бошларида пайдо бўла бошлади. Бу вақтда ҳаракат фақат сиёсий қанотни шакллантира бошлади ва Иордан дарёсининг Ғарбий қирғоғидаги Ғазо ва шаҳарлар парламент органларида ҳокимият учун фаол курашди. Сўнгги 16 йил ичида анклавда ёшлигидан радикаллашган бутун авлод ўсди. Тарғибот таъсири остида 13-15 ёшдаги ўсмирлар Исроилга қарши қаршиликка киритилган.

Улар Ғазо чегарасидаги панжара яқинидаги норозилик намойишларида қатнашадилар – улар Исроил аскарларига тош отишади...  Ғазо секторида болалар дала лагерлари мавжудлигини инкор этмайдилар. 2021 йилда «озодлик авангарди», деб номланган шундай марказлардан бирининг очилишига бағишланган матбуот анжуманида ҲАМАС вакиллари бундай амалиёт «халқаро ҳуқуқ билан кафолатланган» ва ёш авлод ўртасида «қуролли қаршилик асосларини» яратишга чақирилганини айтди. Турли манбаларга кўра, ҳар йили Фаластиндаги ҲАМАС ўқув лагерлари орқали 100 дан 130 минггача бола ўтади. 2023 йил июль ойида, Исроил билан кенг кўламли можародан уч ой олдин, ташкилот уларда тайёргарлик дастури «Қуддус ҳимоячилари» деб номланганини расман эълон қилди. Хусусан, 2023 йил ёзида Қуддус ҳимоячилари жанговар тайёргарликдан ташқари ёнғинларни ўчиришни, аскарларга биринчи ёрдам кўрсатишни ва шаҳар жангларида омон қолишни ўрганишди. ҲАМАС каби гуруҳлар болаларни пиёда бомба сифатида фаол ишлатишади. Сўнгги йилларда болаларни худкуш террорчи сифатида ишлатиш амалиётини таҳлил қилган америкалик сиёсатшунос Питер Уоррен Сингернинг таъкидлашича, уларнинг энг кичиги атиги 13 ёшда, қурол ва портловчи моддаларнинг энг ёш контрабандачиси эса 11 ёшда эди.

Куч билан ёлланган болалар Курд-турк можароси пайтида Курдистон Ишчилар партияси фаол равишда болаларни ёллаб, ўғирлаб кетган. Ташкилот Туркия хавфсизлик кучлари томонидан 2000 дан ортиқ болани ўғирлаганликда айбланган... Бу ҳолни Иккинчи жаҳон урушида ҳам кузатиш мумкин. 1943 йилда Германия раҳбариятининг онгида етим қолган уйсиз болаларни разведка ишларига жалб қилиш бўйича шунчаки даҳшатли режа пайдо бўлди. Ўша пайтда 1 миллиондан ортиқ кўча болалари Совет иттифоқининг босиб олинган ҳудудлари кўчаларида айланиб юрган. Германиянинг орқа тарафида, Кассел яқинидаги Гемфуртда болалар саботаж мактаби ташкил этилган бўлиб, у ерда 12 ёшдан 15 ёшгача бўлган кўча болалари ўқитилган. Болалар психологияси, тезроқ ўрганиш ва саргузаштларга таянган абверлар аста-секин ўз режаларини ҳақиқатга айлантира бошладилар. Немислар фронт орқасида қолган кўча болалари кўпроқ кўзга ташланмайдиган, ишончли, одобли ва хиёнат қилишга мойил бўлишига ишонишган. Икки кун асирликда ўтказгандан сўнг, болаларга бир дона колбаса ташладилар. Тушкунликка тушган ва оч қолган ўсмирлар унинг олдига югуриб, рақибларига қарши агрессив кураш олиб боришди. Бу ваҳший ва шафқатсиз усулда энг кучли ва фаол ўсмирлар машғулотларга юборилган. Учинчи Рейхда ишлаган разведкачилар ва кўча болаларининг кейинги тақдири унчалик қизиқ эмас эди. Болалар руҳиятини синдириш учун эса уларни доимий равишда Германиянинг намунали шаҳарларига олиб боришар, улар билан психологик тренинглар ўтказишар, турли усуллар ёрдамида ватанпарварлик туйғуларини синдиришга ҳаракат қилишарди....

***

Мақоламиз бошида немис ва еврей боласининг дўстлиги нима билан тугагани ҳақида ёзмагандик. Урушда дўстлик абадий бўлиши мумкинми? Болалар тинч-хотиржам ўйинни давом эттира олармиди? Хуллас, Брунонинг оиласи боланинг ғойиб бўлганини билиб, қидирувни бошлайди ва Бруно лагерда ғойиб бўлганини тушунганларида кеч бўлади. Бруно ва Шмуел ўртадаги сим тиканакларга қарамай учрашишади. Йўл-йўл пижамали бола – еврей болакай Шмуел газ камерасида ўлдирилади. Бруно ҳам қолган маҳбуслар билан бирга ўша газ камерасида вафот этади...                                                                                                                                                                       Барно Султонова