Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтида тузилган ишчи гуруҳ Ўзбекистон Республикасининг «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида»ги Қонунига ўзгартиришлар киритиш ҳақида»ги Қонуни лойиҳасини ишлаб чиқди.

Биз ўз таҳлилларимизни келтиришдан аввал ушбу қонунга илова қилинган такомиллаштирилган алифбони келтириб ўтамиз:

Агар қонун лойиҳасига илова қилинган такомиллаштирилган алифбога эътибор берилса, унда 3 хил ўзгариш қилинганлиги маълум бўлади.

Улардан биринчиси – ёзилиши мураккаб o‘, g‘ ҳарфларининг соддалаштирилгани – бир клавиатура тугмасини босиш билан ёзиладиган шакллар танланганлиги ойдинлашади. Чунки амалдаги алифбода o‘, g‘ ҳарфларини ёзиш учун дастлаб о ҳарфи ёзилади, кейин пробел (бўшлиқ) ташланади, сўнг тутуқ белгиси босилса, тутуқ белгисинингтепага қараган шакли – ‘ белгиcи юзага келади, ундан сўнг курсорни шу белгининг чап томонига олиб ўтилади, ундан кейин пробел (бўшлиқ) олиб ташланади ва, ниҳоят, курсорни o‘ ёки g‘ ҳарфидан кейинга ўтказиш лозим бўлар эди.

Такомиллаштирилган алифбода ушбу ҳарфлар о ва g ҳарфлари устига қўйилган чизиқ қўйиш билан – бир клавиатура тугмасини босиш билан ёзилади. Алифбо лойиҳаси муаллифларининг тушунтиришича, танланган ҳарфлар учун юникод олиш ҳам мумкин.

Иккинчи ўзгариш сифатида sh ва ch ҳарфий бирикмаларини бир ҳарф ҳолига келтирилгани бўлиб, бу ўзгаришни ҳам бир товуш – бир ҳарф тамойилига асосланганлиги учун маъқуллаймиз, қолаверса, амалдаги ҳарфларнинг шаклан ихчамлашгани натижасида анча-мунча ҳажм тежалиши мумкин. Шу билан бирга, «Имло қоидалари»даги айрим истиснолар бартараф бўлади. Жумладан, mo‘jiza, mo‘tabar сўзларида m товушидан кейинги унли товушни чўзиқ айтсак ҳам тутуқ белгисининг қўйилмаслиги, Is‘hoq, as‘hob сўзларидаги ёнма-ён келадиган s ва h ҳарфларини sh деб ўқилмаслик учун тутуқ белгиси қўйилиши каби ортиқча қоидалардан қутуладиган бўлдик.

Шунингдек, лойиҳада гарчи сўз бошида келмаса ҳам катта Ng ҳарфининг алифбодан чиқарилиши ҳамда фақат кичик ng ҳарфининг қолдирилиши ҳам ўзини оқлайди. Ижтимоий тармоқларда кичик ng ҳарфини алифбодан чиқариб ташлаш ҳақида фикрлар айтиляптики, бунга қўшилиб бўлмайди. Нега деганда, ушбу ҳарф ўзбек тилининг ўзига хос хусусиятини ифода этадиган товуш саналади. Ушбу товушни алифбода акс этганлиги тўғри бўлган, алифбодан чиқдими, бу товуш йўқолишга юз тутади. Алифбодан жой берилганлигининг яна бир ютуғи шундаки, она тилини ўқитишда ўқувчиларга ng товушининг ҳарфий ифодасини амалда кўрсатиш имкони яратилади.

Лойиҳа юзасидан билдирилаётган таклифларда тутуқ белгисини алифбодан чиқариб ташлаш ҳамда х ва h ҳарфларини яхлитлаштириб юбориш кераклиги бот-бот айтилмоқда. Бизнинг фикримизча, бундай вақтда ушбу ҳарфларнинг ўзбек тилидаги жуда кўп сўзларда учраши назардан қочирилмоқда. Ушбу ҳарфларнинг яхлитлаштириб юборилиши омонимияга йўл очади. Ҳам – хам, ҳол – хол, ҳоли – холи тарзида фарқланиб қўлланилган сўзлар маъновий фарқланишини бир лаҳзада йўқотади. Бундай мисолларни тутуқ белгили сўзлар ҳақида ҳам билдирамиз. Чунончи: шер – шеър, сурат – суръат, сава – саъва, қала – қалъа шаклида фарқланиб турган сўзлар ҳам маъно нозиклигини йўқотади, бу билан ўзбек тилининг бадиий имкониятлари ғариблашиб кетади.

Хулоса ўрнида шуни айтамизки, такомиллаштирилган алифбо ўз вақтида эълон қилинган бўлиб, ўзбек адабий тилининг ифода имкониятларини ёзувда бемалол акс эттира олади. Ўз навбатида, ёзилиши мураккаб ҳарфларнинг соддалаштирилгани ўзбек тили корпусини яратиш ишларини тезлаштиради, турли лингвистик дастурларнинг мукаммалашишини таъминлайди. Мукаммал алифбо сифатида келажак авлодларга беминнат хизмат қилади.

 Зебинисо Ҳакимова