Бир неча кун олдин АҚШ Россияга қарши янги санкцияларни қўллагач, Россиянинг бир қатор биржаларида индекслар пасайиши кузатилди. Натижада рублнинг АҚШ долларига нисбатан курси ҳам бир нечта пунктларга пасайди. Қуйидаги диаграммада буни кўришингиз мумкин.

Ўз навбатида «катта ака»нинг изидан Қозоғистон тенгесининг АҚШ долларига нисбатан курси ҳам сезиларли даражада пасайди. Ҳар иккала иқтисодиётнинг бир-бирига нақадар боғлиқ эканини шу ердан ҳам билиш мумкин.

Бу орада ўзбек сўмининг АҚШ долларига нисбатан курси бирмунча мустаҳкамланган ҳолда барқарорлашиб улгурди.

Кўриб турганингиздек, ўзбек сўми тўлақонли эркин валюта конвертацияси режимига ўтилгач, бозордаги талаб ва таклифга кўра аниқланаётган курс бўйича ўз мавқеини тиклаб бормоқда. Бир қарашда бизнинг иқтисодиётимизга АҚШ Россияга нисбатан қўллаган санкциялар умуман таъсир қилмайдигандек кўринмоқда. Бироқ аслида ҳам шундайми?

Келинг, буни бошқа ракурсдан ҳам кузатишга уриниб кўрамиз. Ҳеч кимга сир эмаски, Ўзбекистонлик кўплаб ишчилар Россияда меҳнат қилишади ва олган иш ҳақини Ўзбекистонга жўнатишади. Хўш, улар жўнатаётган маблағ қанча ҳам бўларди, иқтисодиётимизга умуман таъсир кўрсатмайди деб фикр билдирувчилар ҳам топилади. Келинг, унда ана шу жўнатмалар миқдорини бир таҳлил қилсак.

Аввало сўнгги 10 йилда Ўзбекистонга Россиядан жўнатилган пулларнинг динамикасини ўрганамиз.

Диаграмма Россия марказий банки маълумотлари асосида тайёрланган.

Ушбу диаграммадан кўриш мумкинки, сўнгги йилларда Россиядан Ўзбекистонга ҳар йили ўртача 4 миллиард долларга яқин пул жўнатилган. Бу 10 йилда жами 40 млрд. доллар бўлади. Солиштириш учун: Ўзбекистон олтин-валюта захирасининг умумий ҳажми 2018 йил 1 апрелда 28,5 млрд долларни ташкил қилган. Ҳатто 2017 йилнинг ўзида жўнатилган пул миқдори ҳам шу захиранинг 13,6 фоизига тенг.

Аслида ривожланаётган давлатлар учун хориждаги фуқароларидан келадиган пулнинг миқдори кўп бўлиши табиий ҳол. Бу борада ҳозирги кунда Хитой ва Ҳиндистон дунёда етакчи ўринда туришади (уларнинг фуқаролари ҳар йили ўртача 60 млрд. доллардан ошиқроқ пулни ўз мамлакатига жўнатишади). Ҳаттоки қўшни Тожикистон фуқароларининг Россиядан ўз мамлакатига жўнатадиган маблағи ЯИМга нисбатан солиштирганда деярли 45 фоизни ташкил қилади.

Ўзбекистонда валюта тушумларининг манбалари турлича бўлиб, унинг таркибида сезиларли ўринларни айнан товар ва хизматлар экспортидан тушган маблағлар ва хориждан келган пуллар эгаллайди. Биз Ўзбекистонга 2017 йилда экспортдан тушган ва айрим мамлакатлардан келган пулларни таҳлил қилганда қуйидаги инфографик маълумотга эга бўламиз.

Инфографика маълумотлари www.stat.uz ва Россия ҳамда Қозоғистон марказий банклари расмий маълумотлари асосида тайёрланди.

Инфографикада фақатгина экспортдан тушган ва Россия ҳамда Қозоғистондан келган валюта тушумлари келтирилган. 2017 йилда Ўзбекистон 14 млрд. АҚШ доллари миқдоридаги товар ва хизматларни экспорт қилган, унинг таркибида ёнилғи ва энергетика маҳсулотларидан тушум 14,2 фоизни ташкил қилган бўлса, хизматлар соҳасидан келган тушум 25,1 фоиздан иборат бўлган. Бир неча минглаб ишчилар ва ҳашарчиларни ёллаб тердириладиган пахта толасининг экспортидан тушган пул эса бор-йўғи 470 млн. долларни ташкил қилади.

Агар валюта тушумларини фақат экспорт ва пул ўтказмалари мисолида кўриб чиқсак, унда пул ўтказмалари орқали Россия ва Қозоғистондан келадиган пул 4,17 млрд. долларни ташкил қилади ва бу экспорт таркибидаги хизматлар соҳасидан ҳам, нефт-газ соҳасидан келадиган тушумдан ҳам ортиқлигини кузатишимиз мумкин. Бу ҳали фақатгина Россия ва Қозоғистондан расмий тарзда, банк орқали жўнатилган пул. Агар норасмий йўллар билан, декларация тўлдирган ҳолда ёки яширинча олиб кирилган пулларни ҳам ҳисобга олсак, бу кўрсаткич янада ортади. Ундан ташқари Ўзбекистоннинг бошқа давлатлардаги, хусусан Жанубий Корея, АҚШ, БАА, Европанинг айрим давлатларида ишлаётган ишчиларининг пул ўтказмалари ҳам ҳисобга олинса, бирмунча йирикроқ миқдор қайд этилиши аниқ. Бу ўз-ўзидан пул ўтказмаларининг Ўзбекистон иқтисодиётига анча сезиларли таъсир кўрсатишидан далолат беради. Ўша давлатлардаги доллар курсининг ўзгариши эса бевосита Ўзбекистоннинг валюта тушумлари миқдори ўзгаришига сабаб бўлади.

Энди Россиядан Ўзбекистонга жўнатилаётган пуллар оддий хонадонларга қандай таъсир қилиши мумкинлигини кўриб чиқсак. Масалан, бир инсон Россиядан Ўзбекистонга ўртача 30 минг рубл жўнатади. У ҳар ойда ўртача 58 рублдан конвертация қилганда 517 доллар жўнатиш имкониятига эга эди. Эндиликда санциялар натижасида курс 62 рублга етганини инобатга олсак, у энди ҳар ой 483 доллар жўната олади холос. Ўртадаги йўқотилган 34 доллар АҚШнинг Россияга нисбатан қўллаган санкцияси натижасида тушган рубл курсининг Ўзбекистондаги пул ўтказмаларини қабул қилувчи шахсларга билвосита таъсири ҳисобланади. Худди шу ҳолат Қозоғистондан пул жўнатадиган ишчилар билан ҳам рўй беради. 1 АҚШ доллари 320 тенгега тенг бўлганда ойига ўртача 150 минг тенге иш ҳақини долларга айлантириб, уйига 468 доллар жўнатиб келган инсон эндиликда 1 АҚШ доллари 330 тенгедан конвертация қилинган ҳолда 454 доллар жўната олади холос. Ўртада йўқотилган 14 доллар ҳам юқоридаги санкцияларнинг билвосита таъсиридир.

Ушбу санкциялар камлик қилгандай, ўзбек сўмининг долларга нисбатан ўз позициясини тиклаб бориши натижасида аҳоли долларни сўмга конвертация қилаётганда яна озроқ пул йўқотади. Яъни, агар ойига ўртача 450 доллардан пул ўтказмасини олаётган оила уни 8100 сўмдан алмаштирганда 3 млн. 645 минг сўм қилиб олаётган бўлса, энди 8077 сўмлик курс бўйича 3 млн. 634 минг 600 сўмга алмаштира олади холос. Натижада ўртада йўқотилган 10 минг сўмдан ортиқроқ пул ўзбек сўми қадрининг долларга нисбатан ошиши самараси сифатида қайд этилади.

Умуман олганда, жаҳон валюта бозорларидаги ҳар қандай ўзгариш ва айниқса Россия рубли курсининг тушиши Ўзбекистондаги пул ўтказмаларини қабул қилувчи оилаларга тўғридан-тўғри, иқтисодиётга эса билвосита таъсир ўтказиши тайин. Бироқ бу Ўзбекистон иқтисодиёти кейинчалик ҳам пул ўтказмаларининг таъсирида қолаверади дегани эмас. Бугунги кунда амалга оширилаётган туб ислоҳотлар ва янгиланишлар самараси ўлароқ бир неча йилдан кейин Ўзбекистоннинг экспортдан келадиган тушумлари кескин ортиши кутилади. Агар барча ислоҳотларда аҳоли ва тадбиркорлар тушунган ҳолда ҳаракат қилишса, давлат ташкилотлари энг қулай инфраструктурани яратиб берса, шундай бўлиши аниқ.