Toshkentda o‘tayotgan O‘zbekiston madaniy meros haftaligida ma’lum qilinishicha, taniqli sayohatchi Ibn Battutaning O‘zbekiston hududidagi sarguzashtlari, bosib o‘tgan yo‘li, ko‘rgan shaharlari me’morchiligi va urbanistikasiga bag‘ishlangan zamonaviy texnologiyalar asosidagi interaktiv mediya ko‘rgazma tashkil etiladi.

Samonxudotlar avlodidan bo‘lgan Somon qishlog‘i oqsoqoli Ismoil arab xalifaligiga qaram bo‘lmish Buxoroni 874 yilda, oradan 18 yil o‘tib esa, butun Movarounnahr hukmdorligini qo‘lga kiritdi.

Uning nazarida o‘lkada ko‘rgan-kechirganlari, shu davrdagi Yevropaga qiyoslaganda, qoloqlik holatida edi. Ammo sharqqa xos g‘aroyibotlar ham mavjud bo‘lib, bu aholining turmush kechirishida, kasbu korida yaqqol aks etardi.

Jallodlardan biri salom berganicha Rahmonbergan mahramga peshvoz chiqdi. Ikkinchi jallod esa otning jilovini tortib, hayrat ila boqayotgan mahramga dedi:

U oqshomlari tomda yotgancha yulduzli osmonga tikilardi. Ko‘kdagi cheksizlik o‘ziga tortar, shon-shuhratga safarbar etuvchi yo‘lni ko‘rsatardi. Bir-biridan chaqnoq yulduzlar uni kichikligidan maftun etardi...

Xiva xonligidagi eng muhim davlat amaldorlaridan biri yasovulboshilik mansabi bo‘lib, ushbu amal egasi, xon farmoniga muvofiq, askarlarga qo‘mondonlik qilardi.

Rusiyalik elchi 1813-yilgi safari davomida shu kabi ko‘plab voqea-hodisalarga guvoh bo‘lgan va ko‘rgan-kechirganlarini kitob qilib yozgan.

Xarobaga aylangan Buxoroni qayta obod qilib, uni «sharif» unvoniga sazovor etgan shayx sharafiga 8 asrdan ortiq vaqt o‘tib, muqaddas manzillar bunyod etilmoqda.

Amudaryo bo‘ylaridan topilgan va buxorolik uch savdogar tomonidan Hindistonga olib borib sotib yuborilgan miloddan avvalgi 5-4 asrlarda zarb qilingan oltin va kumush tangalar, shuningdek, Aleksandr Makedonskiy, salavkiylar davri hukmdorlari, Yunon-Baqtriya podsholari Yevtidem, Diodotlar chiqargan oltin, kumush tangalar tarixi haqida...

Taxtda o‘tirgan olampanohning eng ishonchli odamlari atrofidagi amaldorlar edi. Davlat siyosati ham, tabiiyki, faqat xonga emas, taxt tevaragidagi insonlarning qanchalik adolatparvarligiga bog‘liq bo‘lgan. Bu amaldorlar har xonlikda turlicha nomlangan. Masalan, Qo‘qon xonligida mansablar nomi har xil atalib, Xiva xonligi yoki Buxoro amirligidan farq qilgan...

Yoqub mehtarning g‘iybati bois devonbegini g‘oyat yomon ko‘rib qolgan xon qat’iy hukm qildi. Unga ko‘ra, Bekniyoz devonbegining tishlari urib sindirildi, so‘ng Angliyadan keltirilgan aslaha – to‘p og‘ziga solib otildi.

Qadimiy kent sanalgan Poykent Buxorodan 50 km janubi-g‘arbda, Jondor va Qo‘rako‘l tumanlari tutashgan hududda, Zarafshon daryosining quyi oqimida Movorounnahr muzofotining janubiy qismida joylashgan.

Surxondaryo viloyati Sherobod tumanida joylashgan Jarqo‘ton yodgorligi O‘zbekiston hududidagi eng qadimgi shahar xarobalari hisoblanadi.

Xazinalar cho‘kib ketishiga doir eng shov-shuvli voqea ispanlarning «kumush floti» halokati bilan bog‘liq. Bu tarix 1714 yili boshlandi. O‘shanda ispan merosi uchun uzoq yillik urush endigina tugagan edi.

Temuriylar maqbarasida o‘tkazilgan 1941 yilgi ekspeditsiyada Mirzo Ulug‘bek egnidagi libosi bilan dafn etilgani isbotlangan. Lekin, libos parchalari qabrdan olingan va boshqa topilmalar qatori qaytadan dafn etish vaqtida o‘rniga qo‘yilmagan.

Hozirgi kunda aksariyat mahalliy mutaxassislarimiz zilzilani oldindan aytib berishning iloji yo‘q, bunday ilmiy nazariya hali ishlab chiqilmagan, degan to‘xtamda qat’iy turibdi.

Ulug‘bek rasadxonasida ta’kidlangan, aksarimiz avval eshitmagan, ilmiy ma’lumot deb aytilgan gap hammasidan o‘tib tushdi. Dargoh xodimi, tarixchi Ikromiddin Sirojiddinov «Ulug‘bekni o‘g‘li o‘ldirgan degan gap Abdulatifga tuhmatdir» dedi.

1890 yilning yanvar oyidagi ushbu ziyofatni rusiyalik yoki mahalliy tarixchi emas, shvetsiyalik Sven Gedin tasvirlagan. Uning o‘lkamizga safari nafaqat to‘kin dasturxonlar atrofida, balki xavf-xatarli maskanlarda ham kechgan edi. Xo‘sh, Sven Gedin Turkistonga qanday kelib qolgan?

Ushbu o‘qiganlaringiz qaysidir ertakdan parcha yoki afsonadagi lavha, rivoyatdan iqtibos emas. Bu o‘tmishda turk hoqonligida ro‘y bergan tarixiy voqealar bo‘lib, Lev Gumilevning dunyoga mashhur «Qadimgi turklar» kitobidan olingan.

Klavixoning 1404 yil 22 avgustdan 5 dekabrgacha, ya’ni Buxoro orqali yurtimizdan chiqib ketgunicha bo‘lgan muddat davomida ko‘rgan-kechirganlarini qog‘ozga tushirgani katta ahamiyatga ega. U o‘sha davrning jonli guvohi sifatida bevosita sohibqiron bilan uchrashish sharafiga erishgan yevropalik kishilardan edi.